Ийэ кыһамньыта дуу, кырыга дуу…

Ааспыт нэдиэлэҕэ социальнай ситимҥэ оҕолорго кырыктаах сыһыан түбэлтэлэрин туһунан тарҕаммыта. Ол курдук, кырыктаах ньээҥкэ кыра оҕолору күргүйдүүр, илгиэлиир видеота уонна ийэ уруок аахтарар аудиота. Маннык айдааннаах быһыы-майгы таҕыстаҕына, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн начаас тилийэ көтөр. Ырытыһыы, сүөргүлээһин элбэх буолар. Биһиги бүгүн уруок  аахтарар ийэ туһунан суруйдубут.

Ийэ диэн оҕоҕо саамай күндү, чугас киһи. Ийэ туһунан үгүс хоһоон, ырыа айыллар. Ийэ саҕа уйаҕас, аһыныгас суоҕун тэҥэ өйдөбүллээхпин. Ийэ сымнаҕас сыһыаны, иһирэх уонна истиҥ диэн өйдөбүлү кытта ситимнээх. Бу күннэргэ киэҥник тарҕаммыт уруок аахтарар ийэ аудиота үгүс киһи сүрэҕин аймаабыт буо­луохтаах. Көмүскэһиэхтээх, тапталынан оҕотун араҥаччылыах­таах ийэ өлөрүөх-өһөрүөх буолара саха сиэригэр баппат.

Оҕо ытыыра ама уйадыппат дуо?

Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар уруок ааҕыытыгар, ордук туочунай наукаларга төрөппүт көмөтө суох буолбатын өйдүүбүн. Ол эрээри, ийэм да, аҕам да итинник маатыралаабыттарын, сиэх-аһыах буолан сүрэхпин хайыппыттарын өйдөөбөппүн. Ол да иһин буолуо, социальнай ситимҥэ тарҕаммыт ийэ уруок аахтарыытын кэмигэр оҕо бобулла-бобулла ытыыр куолаһа сүрэхпин улаханнык аймаабыта. Ама, ханнык өйдөөх ийэ маннык кэбилэ­ниэн сөбүй диэн, оҕону субу тиийэн быыһаан ылыах курдук турукка киирбитим. Мин харахпар тута иһэр-аһыыр дьиэ кэргэн уонна уруок ааҕан муҥнанар оҕо ойууламмыта…Тыл барда, ох көттө диэн өс хоһоонунуу эттэххэ, бу аудио тарҕанаатын кытта суһаллык кырыктаах ийэни була охсубуттара. Биир дойдулаахтара дьахтары куолаһынан билэн, ким буоларын начаас быһаарбыттар. Дьэ, бу кэннэ, аудио бастаан учууталга тиийбит, оҕо алҕас ыыппыт эҥин курдук сурах-садьык эмиэ тилийэ көппүтэ. Ол эрээри, ити суолтата суох. Ким да ыыттын, сүрүнэ, ийэ оҕотугар сыһыана, уруок аахтарыы түгэнэ буолар. Уруоктар күн ахсын буолаллар, дьиэтээҕи үлэни эмиэ күн ахсын толоруллар. Оччотугар бу ийэ күн ахсын маннык туруктаах дуо диэн ыйытыы үөскүүр.

Төлөпүөн барытын солбуйда?

Ийэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун биир кыракый нэһилиэгин олохтооҕо, сэттэ оҕолоох. Коронавирус дьаҥын кэмигэр дьиэттэн олорон оскуола оҕолорун үөрэтии саҥа көрүҥэ киирбитэ. ЗУМ бырагыраама көмөтүнэн оҕо дьиэтиттэн тахсыбакка, «уруок­ка киирэр» буолбута. Сорох учууталлар «Оффлайн» диэн ааттаан дьиэҕэ эрэ үлэ биэриитинэн муҥурданаллара. Ол түмүгэр уруок ааҕыыта, үөрэнии, билиини иҥэринии барыта төрөппүт сүнньүгэр сүктэриллибитэ. Ол эрээри, билиҥҥи гаджет сайдыбыт үйэтигэр кинигэ ааҕар оҕо ахсааннаах. Төлөпүөн барытын солбуйда диэххэ сөп. Гаджет тиэмэтигэр тиийдэххэ, кыһалҕабыт кэҥээн, дириҥээн биэрэр. Бүтүн судаарыстыба үрдүнэн турар кыһалҕаҕа кубулуйар.

Дьиэ кэргэни дьон тылыттан харыстыаххайыҥ!

СӨ Борокуратуурата иһитиннэрбитинэн, оҕону сөбө суох көрүҥүнэн иитии иһин быдьар тыллаах ийэни ханнык миэрэҕэ тардар туһунан боппуруос билигин быһаарыллар. Тохсунньу 26 күнүгэр оҕолору Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтин сааһын ситэ илик оҕолору чөлүгэр түһэрэр киинигэр киллэрбиттэрэ.

Киин дириэктэрэ Елена Рево­рьевна Соломоноваҕа сибээс­кэ таҕыстыбыт:

– Биһиги кииммит уустук балаһыанньаҕа түбэспит саастарын ситэ илик оҕолор чөлгө тү­­һэллэригэр туһуланан уустук балаһыанньаҕа түбэспит дьиэ кэргэттэри кытта ыкса үлэлэһэр. Оттон бу социальнай ситимҥэ киэҥник тарҕаммыт дьиэ кэргэн туһунан этэр буоллахха, бу ыал сэттэ оҕолоох улахан дьиэ кэргэн буолар. Хаһан даҕаны учуок­ка турбатах, испэт-­аһаабат саха ыала. Бу сэттэ оҕоттон түөрт оҕо оскуолаҕа үөрэнэр. Ийэ оҕолорун көрөн үлэлээбэккэ олорор. Улахан тымныылар тураннар, түөрт оҕо дьиэттэн олорон үөрэммит. Биһиги кииммитигэр дьиэ кэргэн 2008 уонна 2009 сыллаах икки оҕото киирдэ. Ийэни уонна икки оҕону кытта уйулҕа үлэһитэ үлэлэһиэ. Биһиги сүрүн сорукпут – оҕону дьиэ кэргэниттэн араарыы буолбатах. Дьиэ кэргэн бигэ туруктаахтык олорорун ситиһиэхтээхпит. Бу ийэ уйулҕа үлэһитин кытта үлэлэһэргэ сөбүлэһэр, оҕолорун, ­дьиэтин-уотун этэҥҥэ көрөн олорбут ийэ  кыыһырбыт, сылайбыт уоҕар араас тылы саҥарбыта социальнай ситимҥэ киэҥник тарҕанна. Биллэн турар, саанар тыла-өһө, оҕо ытыыра барыта иһэр-аһыыр, оҕону атаҕас­таан олорор ыал курдук хартыынаны киһи өйүгэр үөскэтэр. Ол эрээри, бу ыал оннук ыал ахсааныгар киирбэт. Аһары киэҥник социальнай ситимҥэ тарҕатыы оҕолор олохторугар, тэҥнээхтэрин кытта сыһыаннарыгар охсуулаах буо­луон сөп. Биһиги сүрүн сорукпут – бу дьиэ кэргэни харыстааһын буолар. Иһэр-аһыыр ыал буолбатах, онон барыта этэҥҥэ буолуо диэн эрэнэбит.

Оҕолорго буолбакка, ийэҕэ көмөлөһүөххэ наада!

Айдааннаах аудио тарҕаммытын кэннэ дьон санаата социальнай ситимҥэ икки аҥы арахсыбыта. Ким эрэ сүөргүлүүр, сөҕөр, ким эрэ ийэни аһынар. Ол курдук, бассаап ситимигэр уйулҕаһыт Боотур сиэнэ Күн Тыгыйык ийэ уруок аахтарар айдааныгар маннык суруйбут этэ:

“Тууйуллубут санаа тахсар сирин булбакка, киһи иһиттэн төлөрүйэн кыһыыта-абата хаһыы, маатыра буолан тахсар. Тууйуллубут санаа, мунаахсыйбыт ийэ. Уйулҕа сааһыланыыта билигин бүтүн норуот быһыытынан сайдарбыт тыын боппуруоһа. Бу сурукпун тарҕатыҥ, бу ийэҕэ көмөлөһөр, кутун бааһын эм­­тиир, санаатын көтөҕөр кыахтаахпын”, – диэбит уонна төлөпүөнүн нүөмэрин хаалларбыт. Биһиги Күн Тыгыйык суругун кылгатан таһаардыбыт.

Түмүк

Ийэ кырыктаах буоллаҕына, дьиэ кэргэн иһинээҕи сырдык эйгэ алдьанар.

Бу дьиэ кэргэҥҥэ оҕо ытыыр, хомойор. Бэйэ-бэйэҕэ эрэл сүтэр. Үгүстэр, баҕар, таах да аудио тарҕанан дии санаабыттара буолуо. Ол эрээри бу аудио тарҕанан ийэ уонна оҕолор икки ардыларынааҕы уустук сыһыан, баҕар, көнүөҕэ, туп­суоҕа. Ийэ киһи бэ­­йэтин сыыһатын-халтытын өйдөөн, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ аата-суола барбытыттан ­ырааһырарга дьулуһуо. Баҕар, синигэр түһүө… Ол эрээри, бар дьон хараҕын далыгар уонна тылыгар киирэн биэрии киһи уйулҕатыгар араастык дьайыан сөп. Ол эрээри ол сүрүн буолбатах. Саамай сүрүнэ – оҕо ийэтигэр, ийэ оҕотугар итэҕэйсэр истиҥ сыһыаннара уонна дьиэ кэргэн салгыы олорор олохторо буолар.  Оттон дьон саҥаран баран тохтуо, умнуо…

Светлана Лонкунова, дьиэ кэргэн психолога:

– Дьиэҕэ оҕо көрөн олорор ийэлэргэ туһаайан санаабын үл­лэс­тиэм этэ. Бастатан туран, уустук балаһыанньаҕа олорор, элбэх оҕолоох, олоҕун барытын оҕолоругар эбэтэр кэргэнигэр анаабыт эбэтэр аҥаардас үлэтинэн эрэ үлүһүйэн олорор киһи бэйэтин кыһалҕатын, баҕа санаатын куруук саамай бүтэһик миэстэҕэ ту­­руорар. Итинник бэйэтигэр кыра да болҕомтону уурбат буоллаҕына, холкутук сылдьыбат буолар, санаата тууйуллар. Оттон бүтүн бэйэтин дьиэтигэр-уотугар анаан үлэлээбэккэ, киэҥ эйгэҕэ тахсыбакка олорор ийэ кыыһырбыт уоҕун дьиэтээҕилэригэр таһаарар. Тоҕо маннык буоларый? Тоҕо диэтэххэ, бу киһи бэйэтин олоҕунан, үлэтинэн уонна бэйэтинэн астыммат. Уустук балаһыанньа үөскээтэҕинэ, оҕолору буолбакка, ийэни быыһыахха наада. Хайдах көмөлөһүөххэ сөбүй? Аан бастакынан быыһанар суолу киһи бэйэтэ көрдөнүөхтээх. Кини чугас дьонугар куһаҕан эниэргийэтин, кыыһырбытын-абарбытын таһаарбатын туһугар бэйэтигэр болҕомто ууруохтаах. Кини бэйэтин сиэртибэ курдук сананыа суохтаах. Олоҕу толорутук, үөрэ-көтө ылыныахтаах. Оттон уйулҕа үлэһититтэн көмө ыларыгар, ки­­ниэхэ көмө чахчы наадатын билиниэхтээх уонна өйдүөхтээх. Маны сэргэ, дьиэ кэргэн кыһалҕатыгар саамай сүрүн оруолу аҕа ылар, дьиэ кэргэҥҥэ бэрээдэги олохтуур, ону ирдиир. Бу уруок аахтарар ийэ балаһыанньатын ылан этэр буоллахха, ийэ уйулҕа өттүнэн көмөҕө наадыйар. Кини оҕолонон баран (послеродовая депрессия) уйулҕатыгар ылбыт депрессиятын аһарыммакка сылдьар буо­луон сөп. Маннык көстүү элбэх уонна сыры-сыллата оҕолордоох, туораттан оҕо көрсөр, көмөлөһөр киһитэ суох ийэлэргэ үгүстүк көстөр. Ол эрээри, ханнык баҕарар төрөппүт биири өйдүөхтээх, оҥоһуллубатах дьиэтээҕи үлэтээҕэр, уруок аахтарыытынааҕар төрөппүт оҕону кытта истиҥ сыһыана быдан суолталаах. Бу кыһалҕаны биир эрэ өттүттэн көрбөккө, киэҥник ылан көрүөххэ наада. Онон оҕолору ийэттэн былдьаан уустугурдубакка, ийэни кытта биир кэлим үлэлэһэн, бу депрессияттан тахсарыгар уйулҕа өттүнэн көмө хайаан да оҥоһуллуон наада.

Туйаара Васильева, СӨ Оҕо быраабын көмүскүүр боломуочунайа:

– Билиҥҥи туругунан бу дьыаланан тустаах уорганнар үлэлэһэ, бэрэбиэркэ ыыта сылдьаллар. Ити түмүгүнэн сөптөөх бы­­һаарыы тахсыаҕа. Дьиэ кэргэн сэттэ оҕолоох, мантан алта оҕо со­­куоннай сааһын ситэ илик. Дьиэ кэргэн ханнык да учуокка турбат. Оскуола хадатаайыстыбатынан икки оҕону Мэҥэ Хаҥалас улууһун социальнай-чөлүгэр түһэрэр киинигэр киллэрбиттэрэ, бу оҕолорго  социальнай уонна психологическай көмө оҥоһуллар. Ону таһынан, ийэни кытта уйулҕа исписэлииһэ үлэлэһэр.