Ийэ туһунан истиҥ ырыалар ылланнылар

Алтынньы 17 күнүгэр Алгыстаах Арчы Дьиэтигэр  Саха Өрөспүүбүлэкэтигэр Ийэлэр, Арассыыйаҕа Аҕалар күннэригэр «Ийэ, аҕа тапталынан» эҕэрдэ кэнсиэри Бурятияҕа, Турцияҕа, Венгрияҕа  уонна Санкт-Петербург куоракка ыытыллыбыт ырыа бэстибээллэрин, үгүс күрэстэр кыайыылаахтара, лауреаттара “Далбар” норуодунай ырыа ансаамбыла (сал.СӨ култууратын туйгуна Раиса Иннокентьевна Винокурова, ансаамбыл музыкальнай салайааччыта СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Николай Дмитрьевич Стручков) утары уунна. Бу кэрэ, бэлиэ күҥҥэ анаммыт тэрээһин ийэ уонна аҕа тапталын үйэтитэр, ыал күүһүн, эйэтин көрдөрөр сыаллаах ыытылынна. Бу күн «Далбар» норуодунай ырыа ансаамбыла күндү көрөөччүлэригэр кэрэ ылбаҕай ырыаларын бэлэхтээтэ.

Ол курдук,  С.Тарасов «Үөрүүлээх көрсүһүү ырыата» көрөөччүлэр сүрэхтэрин үөртэ. Ырыа тыллара, муусука дорҕооно дьон дууһатын таарыйан, умнуллубат кэрэ кэмнэри санаттылар. Салгыы Савва Тимофеев тылларыгар, Иван Тараховскай дьүрүлүгэр «Мин ийэм» диэн ийэҕэ тапталы хоһуйар ырыа дьиэрэйдэ. В.Яковлева тылларыгар, М.Данилова дьүрүлүгэр  “Сэрии сылларын оҕолоро” диэн сэрии ыар сылларын ахтылҕанын, оҕо саас ыараханын туойар ырыа ылланна. Ирина Абрамова тылларыгар уонна дьүрүлүгэр “Туймаада хочото” диэн төрөөбүт дойдуга тапталы, Туймаада хочотун кэрэтин хоһуйар ылбаҕай ырыа дьиэрэйэн, көрөөччүлэри сөхтөрдө. Илья Винокуров-Чаҕылҕан тылларыгар, А.Попов дьүрүлүгэр  “Төрөөбүт дойду туһунан ырыа” ылланна.  Бу ырыа Саха сирин кэрэ айылҕатын, киэн туттар дьонун туойар. «Далбар» ансаамбыл толоруутугар бу ырыа өссө кэрэтик, иэйиилээхтик иһилиннэ.

Бу киэһэ ырыа эрэ дорҕооно буолбакка, ааспыт үйэ тыына, дойдуга бэриниилээх буолуу, кэрэни кэрэхсээһин иэйиитэ барыта холбоһон дьиэрэйдилэр. Михаил Николаев 80 сааһыгар аналлаах уонна «Мы юности своей верны” III куораттааҕы ырыа күрэстэрин Гран-при хаһаайыттара, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыбыт ырыа үгүс бэстибээллэрин лауреаттара, дипломаннара «Өрөгөй» эр дьон ансаамбыла (сал.СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Валерий Иванов) толоруутугар ийэ дойдуга таптал, аҕа көлүөнэҕэ махтал ырыалара чуораанныы иһилиннилэр. Ол курдук, «Тыынаахтар умнубат сыллара» уонна «Аҕам алааһа» ырыалар саха норуотун сүрэҕэр чугас буоланнар, көрөөччүлэр сэҥээриилэрин ыллылар. Салгыы СӨ успуордун уонна физическай култууратын туйгуна, нуучча норуодунай ырыаларын сөбүлээн ыллыыр, талааннаах ырыаһыт Элеонора Николаева И.Лашков тыл., А.Аверкин мат. «Милая мама» диэн ийэҕэ анаммыт истиҥ иэйиилээх ырыатын толордо.

Кэнсиэри ылбаҕай ырыаларынан киэргэттилэр:  СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, араадьыйа, тэлэбидиэнньэ  хуорун  бэтэрээнэ, «Далбар» норуодунай ансаамбыл ырыаһыта Наталья Артемьева А.Барашкова тылларыгар уонна дьүрүлүгэр «Ийэбэр»,  талааннаах ырыаһыт Иван Семенов Н.Михалева-Сайа тыллларыгар, А.Калининскай  дьүрүлүгэр «Барыта баар этэ» диэн иэйиилээх ырыалары бэлэх ууннулар. СӨ үөрэҕириитин систиэмэтин бочуоттаах бэтэрээнэ, СӨ норуот уус-уран айымньытын сайдыытыгар килбиэн кылаатын иһин хаһаайына Иван Кылыяров Д.Егоров  дьүрүлүгэр «Ийэбэр» диэн ырыата сааланы толордо. Салгыы СӨ култууратын туйгуна, талааннаах ырыаһыт Петр Кычкин “Мин Ийэм” диэн ырыатын бэлэх уунна. Бүтүн Арассыыйатааҕы «Честь имею» уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи ырыа үгүс күрэстэрин лауреата, полиция подполковнига Иван Варламов Д.Санников дьүрүлүгэр «Күндү ийэкээм барахсан» диэн ырыата истээччилэр сүрэхтэрин долгутта. «Арчы» норуодунай хуора Т.Толомон тылларыгар, С.Васильев дьүрүлүгэр  “Ийэҕэ махтал” диэн ырыата дьоро киэһэни ситэрэн-хоторон биэрдэ.

Бу курдук, ийэ туһунан элбэх ырыа ылланна. Дьоро киэһэ  ыҥырыылаах ыалдьытынан норуокка биллэр талааннаах ырыаһыт, мелодист Александр Самсонов-Айыы Уола  Күн күбэй ийэтэ Самсонова Марфа Иннокентьевна буолла. Киниэхэ анаан Айыы Уолун тылларыгар уонна дьүрүлүгэр «Ийэҕэ махтал» ырыаны «Далбар» ансаамбыл ырыаны долгутуулаахтык, иэйиилээхтик толорон бэлэхтээтэ уонна сибэкки дьөрбөтүн утары уунна. Бу кэннэ Марфа Иннокентьевна бэйэтин истиҥ тылларын эттэ, оҕо сааһын, эдэр сылларын санаан ааста, Айыы Уолун курдук талааннаах уолу иитэн таһаарбытынан киэн туттарын биллэрдэ.

Кини тыллара мустубут дьоҥҥо дириҥ иэйиини сахтылар, хас биирдии киһи сүрэҕэр иҥэн хааллылар. Кэнсиэр ырыа-тойук аргыстаах, үөрүүлээх, иэйиилээх түгэннэринэн толору буолла. Ырыаһыттар хас биирдии ырыаларын сүрэхтэрин иэйиитинэн толорбуттарын истээччилэр сэҥээрдилэр. Дьоро киэһэни иилээн-саҕалаан ыытта: эдэр талааннаах ыытааччы, Арчы Дьиэтин исписэлииһэ Влад Фёдоров. Кэнсиэр кэнниттэн истээччилэр үгүс үтүө санааларын үллэһиннилэр уонна «Далбар» ансаамбыл инникитин да маннык иэйиилээх, көрөөччү ис дууһатыгар тиийэр кэнсиэрдэри тэрийэн ыыталларыгар баҕардылар. Бу кэнсиэр ийэ, аҕа тапталын күүһүн, ырыа норуот олоҕор суолтатын көрдөрдө. Кэлбит ыалдьыттар барҕа махталларын тиэртилэр.

«Ийэ, аҕа тапталынан» кэнсиэр Саха сирин дьонун-сэргэтин эйэлээх, дьоллоох олоххо сирдиир тэрээһин буолла.

Любовь КОНСТАНТИНОВА