Ийэ тыл кэскилэ ыччаттан тутулуктаах

Саха оҕото ийэ тылын билбэт буолан эрэр диэн  аҕа саастаах көлүөнэ дьаарханара оруннаах. Ол эрээри, манна буруйдааҕы көрдөөбөт, бириэмэни халтай ыыппат ордук. Күн бүгүн Үөрэх уонна билим министиэристибэтин өттүттэн туох үлэ ыытыллар? Хас оҕо сахалыы үөрэнэр, хас оҕо саха тылын үөрэтэр?

Татаардар тугу бэлиэтии көрдүлэр?

Бары даҕаны өйдүүр инигит, аҕыйах сыллааҕыта Татарстаан Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ Рустам Минниханов салайааччылаах дэлэгээссийэ кэлэн сөҕөн-махтайан барбытын, баһылыктара дойдутугар тиийэн сахалар ыһыахтарыгар хайдах курдук элбэх дьон тоҕуоруһарын, норуот сахалыы ис кутун, култууратын илдьэ сылдьарын туһунан эппитэ-тыыммыта сонун буолан тилийэ көппүтэ. Бу күннэргэ тылы, култуураны үүнэр көлүөнэҕэ тириэрдэр, тылтан быһаччы дьыалаҕа, олоххо киллэрэр салайааччылара, үлэһиттэрэ кэлэн уопут атастаһан барбыттара элбэҕи толкуйдатар. Саха сиригэр кэлэн, дьэ, тугу биһирии, сэҥээрэ-сэргии көрдүлэр? Бастатан туран, сахалыы эйгэни. Дьокуускай куорат биир тарбахха баттанар, сахалыы эйгэлээх “Кэскил” уһуйааныгар сылдьыбыппыт өйбүтүттэн-санаабытыттан тахсан биэрбэт диэн билиммиттэрэ. Иккиһинэн, оскуолаҕа, идэҕэ үөрэтэр кыһаларга тылы үөрэтии хайдах барарын иҥэн-тоҥон билистилэр.

Дьиэбитигэр оҕолорбут нууччалыы ыйыттахтарына, нууччалыы хоруйдуурбут, буруйу аҥаардастыы ютубка эрэ түһэрэрбит, уһуйаан, оскуола оҕолорбутун саха оҥорон таһаарыа диэн толкуйдуурбут тухары, ийэ тылтан тэйии көрдөрбүтүнэн таҥнары сурулуу турара чахчы. Онон аҥаардастыы судаарыстыбаҕа, үөрэх тэрилтэлэригэр соҥнообокко, төрөппүт түөн саҕа сыратын уурара эмиэ ирдэнэр.

Сахалыы үөрэтиигэ, саха тылын үөрэтиигэ ис дууһаларыттан ыалдьар, ону сокуонунан туруулаһар, ирдиир, модьуйар, көмөлөһөр, кыттыһар, өйүүр дьон баар буолан, саха тылын сайдар эйгэтин Татарстаан курдук өрөспүүбүлүкэттэн анаан-минээн үөрэтэ кэллэхтэрэ. Тус бэйэм туһааннаах мунньахтарга, кэпсэтиилэргэ сылдьыбатаҕым эрээри, кулгааҕым уһугунан истэн, хараҕым кырыытынан көрөн ааспытым бу ыстатыйа оҕото тиһиллэн тахсарыгар төрүөт буолан эрдэҕэ.

Бүгүн татаардарынан сирэйдээн, тустаах көрсүһүүгэ Үөрэх уонна билим министиэристибэтин дакылаатыгар этиллибит, ыйыллыбыт аҕыйах сыыппараны сырдатан ааһар тоҕоостоох. Бу, буолаары турар Саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи III сийиэһин көрсө тахсара ордук суолталаах.

Эксээмэн, олимпиада

Кэлин саха тылын сэҥээрэр оҕо үксээтэ дииллэрэ оруннаах. Биллэн турар, манна үрдүкү кылаас үөрэнэччилэрэ хапсаллар. Итини тустаах биридимиэккэ эксээмэни туттарар, олимпиадаҕа кыттар оҕо ахсаанынан сыаналыахха сөп. Ол курдук, саха тылыгар өрөспүүбүлүктээҕи сүрүн эксээмэни (ОРЭ) 2022 сыллаахха 291, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын 18 үөрэнээччи туттарбыт эбит буоллаҕына, быйыл ити сыыппара туһааннааҕынан 750‑кэ уонна 33‑кэ тэҥнэспит. Орто сыаналара 3,9 эбит.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи биир кэлим эксээмэни (ЕРЭ) ылан көрдөххө, кыралаан эмиэ эбиллэрэ бэлиэтэнэр: саха тылын 2022 сыллаахха 7 оҕо, быйыл саха тылын 12, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын 7 оҕо туттарбыттар. 2022 сыллаахха орто баал 75,3‑кэ,  2025 сылга 67,7 баалга тэҥнэспит.

Аны ханнык улуус оҕолоро эксээмэҥҥэ ордук көхтөөхтүк кытталларын көрүөххэ: Уус Алдан (95), Үөһээ Бүлүү (82), Мэҥэ Хаҥалас (70), Ньурба (65), Дьокуускай куорат (63) оҕолоро туттараллар эбит.

Олимпиадаҕа кыттааччы ахсаана эмиэ кыралаан эбиллэрэ көстөр. Холобур, үөрэнээччилэр төрөөбүт тылга уонна литэрэтиирэҕэ федеральнай олимпиадаларыгар 2022–2023 үөрэх дьылыгар саха тылыгар бастакы түһүмэххэ 1451, 2023–2024 үөрэх дьылыгар 960, 2024–2025 үөрэх дьылыгар 1221 оҕо кыттыбыт.

СӨ үөрэнээччилэрин олимпиадатыгар 2022–2023 үөрэх дьылыгар бастакы түһүмэххэ (саха тыла, литэрэтиирэтэ, саха тыла судаарыстыбаннай биридимиэт быһыытынан) барыта 18 047 оҕо кыттыбыт эбит буоллаҕына, 2024–2025 үөрэх дьылыгар номнуо 21 862 оҕо холонон көрбүтэ көстөр.

Лааҕыр үлэтэ

Өссө биир кэрэхсэнэр, хайдах даҕаны болҕомто уурбакка, тумнан ааһарбыт табыллыбат үтүө көрдөрүүнэн, сахалыы эйгэлээх лааҕыр үлэтэ буолар. Оҕо алтыһар, бодоруһар, оонньуур кэмигэр төрөөбүт тылынан кэпсэтэрэ быдан тиийимтиэ буолар. Маны таба өйдөөн, аҕыйах кэмтэн сахалыы тыллаах лааҕырдары хото аһан эрэллэр. Холобур, 2023 сыллаахха барыта 536 лааҕыр үлэлээбититтэн 156 бырагыраамалаах 42 этнокультурнай компоненнаах лааҕыр аһыллыбыт. Былырыын — 200 бырагыраамалаах 50 лааҕыр, быйыл — 34 улууһу уонна 2 куорат уокуругун хабан туран, 227 бырагыраамалаах 86 лааҕыр үлэлээбит. Аҕыйах сыл иһигэр улахан ситиһии эбээт. Манна “Күн оһуохайа” тэлэбиисэринэн бырайыагы, “Мандар кыһата” киини, “Олоҥхо дойдута” лааҕыры, “Этнопродленка”, “Билингвальнай кинигэ” бырайыактары, “Маастар-үөрэнээччи” быраактыканы, о. д.а. таһаарыылаах хамсааһыннары бэлиэтиэххэ сөп.

Түмүктээн эттэххэ…

Кырдьыгын эттэххэ, билигин даҕаны сорох төрөппүттэр оҕо ийэ тылын билэрэ-билбэтэ улахан оруола суох дии саныыллар. Арыый да өйдүүр гынан баран ылсыбакка сылдьар дьон сахалыы бөлөхтөргө, кылаастарга “соҥнууллар”. Ол эрээри, дьиэбитигэр оҕолорбут нууччалыы ыйыттахтарына, нууччалыы хоруйдуурбут, буруйу аҥаардастыы ютубка эрэ түһэрэрбит, уһуйаан, оскуола оҕолорбутун саха оҥорон таһаарыа диэн толкуйдуурбут тухары, ийэ тылтан тэйии көрдөрбүтүнэн таҥнары сурулуу турара чахчы. Онон аҥаардастыы судаарыстыбаҕа, үөрэх тэрилтэлэригэр соҥнообокко, төрөппүт түөн саҕа сыратын уурара эмиэ ирдэнэр.

Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа, орто үөрэххэ

Саха тылын үөрэтии уонна саха тылынан үөрэтии (обучение, изучение) диэни арааран өйдүүр дьон тута бу сыыппараларга харахтарын хатыыллар. Сахаларга “сүүстэ истибиттээҕэр биирдэ көрбүт ордук” диэн чаҕылхай өс хоһооно баар. Өрөспүүбүлүкэҕэ хас оҕо саха тылынан уонна саха тылын уһуйааҥҥа, оскуолаҕа, орто анал үөрэх тэрилтэтигэр үөрэтэрин көрүөҕүҥ.

ХААРТЫСКАНЫ ОҤОҺУУ ӨЙ ОҤОРДО