Ийэ тылбыт тоҕо уустук тылга кубулуйда?

Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн чэрчитинэн, саха тылыгар сыһыаннаах соһутар, сороҕор хомотор даҕаны сыыппараларга сигэнэн, тылбыт бүгүҥҥү туругун, онтон тахсар суоллар тула тыл билимин дуоктара, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын институтун билимҥэ сүрүн үлэһитэ Нина Иванованы кытта кэпсэттибит. 

Олохтоох чахчылар

– Нина Иннокентьевна, эн улуустары, куораттары, оннооҕор дойду атын субъектарын  хабан, кэмиттэн-кэмигэр тө­рөөбүт тылга сыһыан­наах бэрт дириҥ чинчийиилэри оҥороҕун. Ити сыыппаралартан ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэ түһүөххэ.

– Төрөөбүт тылга сыһыаннаах чинчийиилэри 2007, 2014, 2021, 2024 сылларга ыытан турабын. Былырыын куорат улахан дьонун ортотугар барбыт чинчийии түмүгүнэн, 2021 сыллааҕыны кытта тэҥнээтэххэ, саха тылын билии сүүрбэччэ бырыһыанынан түспүт. Холобур, 2021 сыллаахха “холкутук саҥарабын, ааҕабын, суруйабын” диир дьон ахсаана 82,5 % эбит буоллаҕына, былырыын 60,26 % тэҥнэспит. 2021 с. ыйытыкка кыттыбыт эдэр ыччат саха тылын билиитин таһыма үрдүк курдук эрээри, түспүтэ атын ойоҕос ыйытыылартан тахсан кэлэр этэ, холобур, дьон иннигэр саҥарарыгар, үлэ-хамнас боппуруос­тарын быһаарсарыгар балайда ыарырҕатар диэн. 2024 с. сыыппаралара мөлтөх билии көрдөрүүлэрэ мунньуллан, биллэр уларыйыыга тиэрдибиттэр диэххэ сөп. Тылы билии таһыма, тылга сыһыан мөлтөөбүтүн билинэр психологическай барьеры тоҕо көтүү баар курдук. Баччааҥҥа диэри саха тыла глобализация, урбанизация кимиилээх охсуутун уйан кэллэҕэ, билигин куйаар ситимин дьайыытын, ону тэҥэ, эрдэттэн ыытыллар былааннаах лингвополитичес­кай үлэ содула буолан эрэр. Ону таһынан, эдэр ыччакка кэлиҥҥи ыйытыкка орто үөрэх кыһаларын устудьуоннарын киллэрбиппит, ол эмиэ дьа­йыан сөп.

Аны төрөөбүт тылы талыы туһунан чинчийиигэ “икки төрөөбүт тыллаахпын (саха, нуучча)” диэн 2021 сыллаахха кыттыбыт дьонтон 15,3% хоруйдаабыт эбит буоллаҕына, былырыыҥҥы ыйытыкка 28,48% талбыт. Ону кытта “ийэ тылым – саха тыла” диэн хоруйдааччы ахсаана 82%-тан 64,24%-ҥа диэри түспүт. Бу олус намыһах көрдөрүү. Ол аата, орто анал үөрэх кыһаларыгар улахан болҕомто ууруллара ирдэнэрин туоһулуур. Билигин устудьуон айаҕын ииттинэригэр элбэх сатабылга уһуйуллан, оробуочай идэлэри баһылаан тахсыахтаах диэн бэлиитикэ ыытыллар. Тыл компонена иккис былааҥҥа турар. Күн бүгүн саха тылын “Айар Уустар” креативнай кэллиэскэ, Дьокуускайдааҕы педагогическай кэллиэскэ чахчы үөрэтиллэрин билэбин.

Омук тылын дьайыыта

— Аангылыйа тыла оннооҕор улуу нуучча тылыгар дьайар диэн этэллэр. Саха тылыгар төһө кутталлааҕый?

— Мин иллэрээ сыл Арассыыйа алта субъегар улахан чинчийии оҥорон турабын. Онно Саха, Татарстан, Чечня, Дагестан, Бурятия, Тыва өрөспүүбүлүкэлэрин устудьуоннара кыттыбыттара. Тэҥ үллэһигинэн тыл, АйТи, математика уонна мэдиссиинэ, биология идэтигэр үөрэнэр ыччаттар кыттыбыттара. Билигин патриотизмы төрөөбүт тылы кытта ситимнээбэккэ араас тэрээһиннэри ыытан эрэллэр диэн дьиксинэбин. Дьиҥэр, саха тылын патриотическай өйүнэн-санаанан эмиэ киллэриэххэ сөп этэ. Ити курдук ыйытыкка “оннук, патриотизмы кытта чахчы сибээстээх” диэн хоруйдааһыҥҥа чеченнэр (70,9%), тывалар (70,7%) көрдөрүүлэрэ олус үрдүк, сахаларга – 45,8%, аварецтарга – 59%, татаардарга – 38,1%, бүрээттэргэ – 50%.

Аны “нуучча уонна эһиги тылларгытыгар англицизм элбээбитэ ыччакка содуллаах дуу, суох дуу” диэн ыйытыкка тывалар (36%), татаардар (34,9%), бүрээттэр (32,9%), аварецтар (27,7%), сахалар (26,4%), чеченнэр (18,6%) сөбүлэспиттэр. Сөбүлэспэтэхтэр ахсааннара сахаларга (45,8%), аварецтарга (43,4%), татаардарга (41,3%), бүрээттэргэ (39,5%), чеченнэргэ (19,8%), тываларга (10,7%) тэҥнэспит. Саха сирин устудьуоннарын улахан аҥаардара дьайбат диэн ыйбыттар. Ол аата тывалартан, чеченнэртэн ураты ыччат улахан куттал суоһуурун билбэт. Кэлин маны судаарыстыба бэлиитикэтэ бэлиэтии көрөн күөмчүлээн эрэр. Сөпкө дьаһанар. Билигин хаһыаты, интэриниэти ылан көрдөххө, нууччалыы солбуллуон сөптөөх да тыллары омуктуу суруйаллар.

2021 сыллааҕы чинчийиигэ аангылыйа тылын холкутук билэр эдэр ыччат ахсаана Саха сиригэр 10% тэҥнэһэрэ, ити сыыппараҕа итэҕэйэбин. Билигин олус үчүгэйдик билэр оҕо элбээтэ. Кытай да тылын билэр оҕо үгүс, кыралаан, сыыйа-баайа, интэриэһи тардан, сэҥээрдэн тарҕаппыттара, киллэрбиттэрэ ыраатта, Забайкальенан, Приморьенан кытай тылыгар үөрэтэр куурус олус элбэх.

Аангылыйа тыла аан дойдуга киэҥник туттулларын ыччат өйдүүр. Аангылыйа тылын “кырасыабай”, “глобальнай” уонна “үөрэтэргэ чэпчэки” дииллэр. Ол чахчы. Тоҕо диэтэххэ, урут-уруккуттан аан дойдуну баһылыырга ананан оҥоһуллубут тыл (стандартизированнай). Манна саха тылын тэҥнээн көрүөххэ, устудьуоннар ортолоругар ыытыллыбыт 2008 сыллааҕы чинчийиигэ “төрөөбүт тылбыт” (93%), “уустук” (40%), “кырасыабай” (20%) диэбит эбит буоллахтарына, 2022 сыллааҕыга “уустук” (78%), “кырасыабай” (69%), “төрөөбүт тылбыт” (64%) диэн хоруйдаабыттар. Баара-суоҕа алта сыл иһигэр саха тыла номнуо уустук тылга кубулуйбут. Онтон 12-14 саастаах оҕолор ортолоругар саха тылын “төрөөбүт тылбыт” диэн арыый элбэх оҕо хоруйдаабыт этэ. Ол гынан баран, “аангылыйа тылын холкутук билэбит” диэччитэ 15% тэҥнэспитэ, ити устудьуоннардааҕар биэс бырыһыанынан элбэх. Ити сыыппара оруннаах. Сорохтор: “Мин английскайдыы толкуйдуубун ээ” — дииллэр. Уопсайынан, сахалар ханнык тылынан толкуйдуулларын наһаа үчүгэйдик быһаараллар, ыйыттыбыт да тута хоруйдууллар. Холобура, 2014 сыллаахха Дьокуускай куорат сахалыы тыллаах дьонун 49,6 % эрэ сахалыы толкуйдуубут диэн ыйбыттара, үксэ икки тылынан толкуйдуура биллибитэ.

Билиҥҥи саха төрөппүттэрдээх, нууччалыы саҥарар кыра оҕолор сорохторо бастакы туттар тыллара – нуучча тыла. Улаатан олоххо быһаарыныылары ылынар кэмнэрэ кэллэҕинэ дьэ күчүмэҕэйдэри көрсүөхтэрин сөп. Киһи ханнык тылынан саҥарар да, өйө-санаата эмиэ оннук уларыйар. Олохтоох толкуй тылы кытта тэҥҥэ кэлэр, сайдар, олох оҥкула оҥоһуллар.

Ийэ тыл уонна төрөппүт

— Ийэ тыл уонна төрөппүт арахсыспат аргыстар диэн кэлин элбэхтик этэллэр.

— Кэлин судаарыстыба ийэ тыл сайдыытыгар улахан болҕомтону уурда, эрэл баар. Төрөппүттэр төлөпүөнү тутан олорбокко, оҕолорун туһугар төһө кыһаллалларыттан, алтыһалларыттан улахан тутулуктаах. Оҕолоро хайа тылынан саҥарара кинилэр кырдьар саастарыгар хайдах олороллоругар эмиэ дьайыа дии, ол иһин эрдэттэн толкуйдууллара ирдэнэр.

Аан дойду аныгы ыччата бэйэтин туһугар олорор, ыал буоларга тиэтэйбэт, 30 сааһыгар диэри оҕоломмот. Ол иһин демография көрдөрүүтэ аллара түстэ, кыһалҕаттан араас миэрэлэри толкуйдаан эрэллэр. Сири-дойдуну көрөр, ол сылдьан дьиэ кэргэниттэн тэйэр, бииргэ төрөөбүттэрин, чугас дьонун кытта алтыспат, сыыйа ситимнэрэ сүтэн барар. Төрөөбүт тылы билбэт буолуу манна эмиэ биир сабыдыаллыыр төрүөт быһыытынан киирэр.

– Нина Иннокентьевна, эн итинтэн тахсар туох суол баар дии саныыгын? Төрөппүттэргэ тугу сүбэлиигин, хайдах дьаһаналлара ордугуй?

– Саха тылын туругун икки суол тупсарар кыахтаах: судаа­рыстыба уонна дьиэ кэргэн. Дьон, уулуссаҕа да сылдьан көрдөххө, киһи барыта сахалыы кэпсэтэр дэһэллэр. Кырдьык, тыл билиҥҥитэ туруктаах курдук. Тоҕо диэтэххэ, ыччаттааҕар орто уонна саастаах дьоно баһыйар, улуус­тан куоракка көһүү тохтообот. Кинилэр суоттарыгар саха тыла бигэ туруктаах курдук көстөр. Матырыйаалынай култуура сайдан турар, ыһыах ыһыллар гынан баран, кэтээн көрдөххө, саха тыла куорат иһигэр туттуллуон сөптөөх 27 эйгэтиттэн (уһуйаан, оскуола, орто, үрдүк үөрэхтэр…) 11 эрэ эйгэҕэ үчүгэйдик туттуллар, оттон кыра дэриэбинэлэргэ – 15 эйгэҕэ. Кэлин тылбыт духуобунай култуура эйгэтигэр эрэ кэҥээбитэ бэлиэтэнэр. Саамай сүрүн оруо­лу оонньуох­таах дьиэ кэргэн уонна үөрэх эйгэтигэр сахалыы алтыһыы нам­таата. Судаарыстыба  үөрэх эйгэтин салайан, бэрээдэктээн биэ­риэн сөп, итиннэ судаарыс­тыба дьаһалы ыллаҕына эрэ хамсаа­һын тахсар. Оттон дьиэ кэргэн эйгэтэ – ыал бэйэтин кыһалҕата. Саха тыла кэлин биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтиллэрэ үксээн эрэр. Саха тылынан атын биридимиэттэри үөрэтии букатын кыччаан турар, итини мүччү тутуо суох­таахпыт. Саатар гуманитарнай хайысхалаах биридимиэттэр сахалыы үөрэтиллиэхтээхтэр, оскуо­лаҕа эрэ төрөөбүт тыл баар түгэнигэр тыл тыыннаах хаалар туруктаах. Дьиэ иһигэр син биир төрөппүттэрэ көннөрү “кэл”, “бар” диэн эрэ кэпсэтэл­лэр, үс үлэҕэ үлэлиир, аныгы сиэринэн бэйэтэ элбэх дьарыктаах  ийэ оҕотугар киэһэ остуоруйа аахтаҕына махтал буолуо. Дьокуускай к. 2021 с. ыытыллыбыт чинчи­йиигэ «уопсастыбаҕа саха тылын туругун тугу гынан тупсарыахха сөбүй?» диэн ыйытыыга, 16-25 саастаах эдэр ыччат үгүс өттө 15 хоруй барыйааныттан, ку­­йаар ситимигэр саха тылын элбэтии эҥин диэни тумнан, үөрэх эйгэтигэр уларыйыыны ир­­дииллэрэ көстүбүтэ.

Биир түгэни кэпсиэхпин сөп. Хаҥалас дэриэбинэтигэр дьаам сыдьааннара нуучча ыала маннык дьиэ кэргэн тылга бэлиитикэтин олох­тоон уонна ону кытаанахтык тутуһан, икки тыллаах оҕолору ииппиттэр.  Оҕолор ийэлэрин кытта сахалыы эрэ, аҕаларын кытта нууччалыы эрэ кэпсэтэн улааппыттар, ол иһин оҕолоро икки тылы наһаа үчүгэйдик баһылаабыттар, билигин бэйэлэрэ номнуо ыал эһээлэрэ, ­эбээлэрэ.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн элбэх тылланыыга үөрэтиэххэ сөп, ити кыаллар суол, оннук баар. Саха тыла ханнык баҕарар эйгэҕэ нуучча тылын курдук туттуллуон сөп уонна туттуллуохтаах диэн. Төрөппүттэр дьиэттэн таҕыстылар да сахалыы саҥараллара аҕыйыыр. Ол инниттэн нууччалыы уонна сахалыы эйгэни хайатын да аҕыйаппакка, тэҥҥэ тутуллуох­таах. Холобур, оҕоҕо нууччалыы эйгэтэ баһыйар түгэнигэр, төрөппүт ону атын сахалыы эйгэнэн элбэтэн, ситэрэн-хоторон биэриэхтээх. Биһиэхэ дьиэҕэ бу кыаллыбакка турар. Дьиҥэр, мэхэньиисимэ барыта оҥоһуллан, бэлэмнэнэн турар эбээт – сахалыы кинигэ, ойуулук…. Уонна, саамай сүрүнэ, оҕоҕо ийэ тылга истиҥ сыһыан үтүө холобурунан кыра эрдэҕиттэн иҥэриллиэхтээх уонна кытаанахтык ирдэниллиэхтээх. Оҕо үс сааһыгар төрөппүт номнуо “эн сахаҕын” диэн өйдөбүлү иҥэриэхтээх, сахатынан киэн туттар гына, кыралаан сахалыы ойуулары, хартыыналары көрдөрүөхтээх, остуоруйалыахтаах. Ити ха­­йысхаҕа “Айар” кинигэ кыһата сүүнэ үлэни ыытта. Ол гынан баран, төрөппүт син биир кыайа туппат дииллэр. Дьиэ кэргэҥҥэ уонна уһуйааҥҥа тэҥинэн төрөөбүт тыл туттуллар эрэ буоллаҕына, туруктанар.

Эбээ, эһээ оруола

– Оттон эбээ, эһээ оруо­ла ханна сүттэ?

– Бу маны көр. Дьокуускай куоракка дьиэ кэргэҥҥэ оҕону кытта төһө элбэхтик кэпсэтэллэрин чинчийэн көрбүтүм. Ыйытык туоһулуурунан, Дьокуускайга 81,7%, Бүлүү куоракка 82,8%, Ньурба куоракка 97,4%, Чурапчы сэлиэнньэтигэр 89,9%, Орто Халыма куоракка 73% оҕо төрөппүтүн кытта сахалыы кэпсэтэр. Аны эһээтин, эбээтин кытта сахалыы алтыһыыта төттөрүтүн түспүт: Дьокуускайга – 78,3%, Бүлүүгэ – 76,8%, Ньурбаҕа — 96,5%, Чурапчыга — 90,8%, Орто Халымаҕа — 71,2% тэҥнэһэр. Урут сиэннэрин кытта өрүү эбээлэр бодьуустаһар, алтыһар эбит буоллахтарына, билигин эбээлэр ордук бэйэлэрин көрүнэллэр. Олохторун баһы­йар улахан аҥаара сэбиэскэй кэмҥэ ааспыт дьон сөбүлүүр дьарыктарынан үлүһүйэллэр. Маннык көстүү Арассыыйа үрдүнэн барытынан бэлиэтэнэр. Аны төрөппүттэр, эбээ­лэр төһө даҕаны нууччалыы олуттаҕастык саҥардаллар, сиэннэрин кытта нууччалыы кэпсэтэ сатыыллар.

Онон түмүктээн эттэххэ, билиҥҥитэ нууччалыы саҥарар оҕо дьиэ кэргэнигэр ийэ, аҕа, эбээ, эһээ өттүттэн болҕомто тиийбэт. Ийэ үс үлэнэн сүүрбэккэ, оҕото үс сааһын туо­луор диэри арахсыбакка, биир тылынан кэпсэтэн, үөрэтэн-такайан, доруобуйатын көрөн толору лиичинэһи иитэн таһаарыахтаах. Ол иһин судаарыстыба араас көмөнү, өйөбүлү оҥорор.

Бу күннэргэ РФ норуоттарын тылларын сокуонун хат көрүү, эрэдээксийэ бара турар, улахан уларыйыылардаах докумуон буолуон сөп. Бырайыагын РФ Билимин уонна үөрэхтээһинин министиэристибэтигэр 06.02.2025 ыыппыттар. Хайаан да киэҥ ырытыыны ыытан, бэйэбит тылларбытыгар дьа­­йыытын ырыҥалыыр үлэни тэрийэр ирдэнэр.

ХААРТЫСКА НИНА ИВАНОВА ТУС АРХЫЫБЫТТАН.