Ийэ уобараһа — суруйааччы Айталина Никифорова саҥа кинигэтигэр

Соторутааҕыта Дьокуускайга Национальнай бибилиэтэкэ Историческай саалатыгар суруйааччы Айталина  Никифорова-Шадрина “Көһөрүллүбүт олох” диэн саҥа кинигэтин сүрэхтэниитэ буолбута.

Үгүс ааҕааччы  таптыыр суруйааччытын ахсыс уус-уран кинигэтин хайыы үйэ ааҕан бэлэм кэлбит буолан, киэҥ  дьүүллэһии тахсыбыта. Тэрээһини бибилиэтэкэ үлэһитэ Сардаана Васильевна Алексеева, мэлдьи буоларын курдук, бэрт сэргэхтик иилээн-саҕалаан ыыппыта.

Бүгүн ити күн оҥоһуллубут дьоһуннаах бэлиэтээһиннэртэн суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Майя Власьева ырытыытын ааҕааччыларга билиһиннэрэбит.

— Ийэ сылыгар биллэр суруналыыс, суруйааччы Айталина Константиновна Никифорова-Шадрина кинигэтэ тахсыбыта олус тоҕоостоох. Кинигэҕэ – биир сэһэн, үс кэпсээн киирбит.

Кинигэ таһыгар өйөнөрдөөх олоппоско дьиэтээҕи таҥаһынан саас ортолоох дьахтар көхсүнэн олорор, остуолга турар вазаҕа талах лабаалара, түннүгүнэн чыычаах көтөн иһэрэ ойууламмыт. Өйөнөрдөөх олоппоско ийэ олороро — кини бу сиргэ дьиэ кэргэнигэр өйөбүл буолар анала, оттон кыһыл былааччыйа өҥө оһох, холумтан уотун суоһун санатар уонна ийэ дьиэ кэргэнигэр  аал уот курдук сылааһынан угуттуохтааҕын, или-эйэни илдьэ сылдьар айыы тыынынан илгийэр бэлиэ буолар диэн өйдүүгүн. Вазаҕа турар талах лабааларынан дьахтар олоҕун, кини оҕолорун уобарастарын көрөҕүн. Дьылҕаҕар болҕомтолоох, харыстабыллаах сыһыаннаах буоллаххына, оҕолоргун хайдах бүөбэйдииргиттэн мас маанылара буолуохтара турдаҕа. Чыычаах көтөн иһэрэ – киһи олоҕо түннүгүнэн көтөн ааһар чыычаах курдук түргэнник элэс гынарын санатар. Өссө чыычааҕы “оҕо кута” диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ. Оттон кинигэ кэннигэр уруһуйдаммыт түннүк тас өттүгэр номнуо силигилээбит талах көстөр. Талах мас силиһэ да суох буорга астахха, үүнэр айылгылаах. Олоххо дьулуһар күүһэ оннук күүстээх мас буолар. Ийэ барахсан ити талах мас курдук олох араас эриирдэрин, тургутуутун тулуйан, ордук муударай, мындыр, киэҥ көҕүстээх, олоххо эрэллээх, итэҕэллээх, бэйэтигэр таҥаралаах буоларын санатар.

Хас биирдии айымньыга туох ханнык иннинэ дьахтар буолбакка ийэ уобараһа күүскэ арыллар.

“Көһөрүллүбүт олох”

“Көһөрүллүбүт олох” сэһэҥҥэ “Уларыта тутуу”, “Суонньа”, “Хомолто”, “Ыар сүтүк”, “Атын олох”, “Эрэл, итэҕэл олоххо төннөрөр” диэн түһүмэхтэрдээх. Сэһэҥҥэ икки кыыс оҕолоох Васильевтар дьиэ кэргэттэрэ ойууланар. Бу айымньыга биһиги ийэлэрбит, аҕаларбыт сэрии кэминээҕи оҕолор, олоххо, дьолго, тапталга сыһыаннара көстөр. Кинилэр тиийиммэт-түгэммэт олоххо олорон ааспыт буоланнар, оҕо кэмнэринээҕи ыра санааларын толорон, дьиэҕэ мэлдьи ас баарын, оҕолоро бары тот буолалларын хааччыйыы, дьиэ ыраас, толору тэриллээҕэр дьулуһаллар, “оҕолорбут ыал буоллахтарына, туттуохпут” диэн уурумньу харчылаахтар. Барыта санаа хоту курдук. Ол эрээри 90-с сылларга, бэлэмэ суох ырыынакка киирии саҕана, дьон уурумньу харчыларын сүтэрбиттэрэ, сопхуостар ыһыллыбыттара, чэпчэкитик атыылаһан баран, ыараханнык атыылыыр фарсовщиктар коммерсант онтон бизнесмен, кэлин тиһэҕэр урбаанньыт буола түспүттэрэ. Олоххо көрүү, сыһыан эмискэ уларыйбыта. Васильевтар ийэлэрэ Прасковья Петровна тапталлаах Уйбаанын сүтэрэн эрэ баран, мунньунар, хаһаанар үгэһэ, хаһан эрэ үчүгэй олох кэлэрин күүтүү бэйэни албыннаныы буоларын билинэр, онтон санаата оонньуура, олоҕо күөрэ-лаҥкы барбытыттан айманара ойууланар. Икки кыыс оҕото киниэхэ икки кынатын кэриэтэ ийэлэригэр өйөбүл буоланнар, соҕотох бэйэтэ аны икки киһи олоҕунан, икки киһи күүһэ күүстэнэн олоҕу олоруохтааҕын өйдүүр.

Боккуойа ыраах омук сиригэр олорор бииргэ төрөөбүт балтыта Суоппуйа иккис олоҕор дьоллоохтук олорор дии саныыр. Кини олоҕо бастакы көрүүгэ барыта уу-нуурал курдугун иһин ийэ дойдутун, ийэ тылын, ийэ буорун ахтылҕана күүстээҕэ ойууланар. Ол эрээри оҕолорун туһугар, оҕолорун таһыгар эрэ буолаары, таптаабат киһитин кытта олорон, барытын тулуйарыгар тиийэрэ кини ийэ быһыытынан бэйэтин кыһалҕатынааҕар оҕолорун олоҕун өрө тутара көстөр. Оттон кинилэр соҕурууттан кэлбит саҥастара промышленнай бөһүөлэктэрэ сабыллар буолан, дойдулаары сылдьар. Кини Боккуойалаахха ыалдьыттыы олорон, кэргэнигэр, тэҥҥэ үлэлээн кэлбит олохтоох дьоҥҥо хайдах сэнэбиллээх сыһыаннааҕын кыбыстыбакка, тардыммакка саҥарара ойууланар.

Бу сэһэҥҥэ былаас, оччотооҕу кэм систиэмэтин атаҕастыбылыттан, норуотун таҥнарыытыттан патриотизм тыына уостан барбытын ааптар итэҕэтиилээхтик ойуулуур. Ол курдук чараас дууһалаах, сэргэх, аһаҕас, баран-кэлэн таба олорбот, элбэх доҕоттордоох, элбэх сүгүрүйээччилээх эрээри субу-субу кинилэртэн кэлэйбит аатырар кыра кыыһа Майя үөрэҕин бүтэрдэ да, атын дойдуга барыан баҕарар. Кини: “Аан дойду  аһаҕас! Биһиги – көҥүлбүт! Саҥа былаас көҥүлү биэрдэ!” — диэн санаалаах. Боккуойа кыра кыыһа Маайаҕа олоҕу бэйэтин урукку көрүүтүттэн адьас  атыннык, урукку санааларын утарардыы: “Мин сэрии ыар кэмин өйдүүбүн, аччыктааһыны ааспытым. Хоргуйуу иэдээнин эрэ билимэҥ. Кыахтаах буоллаххытына, бу дойдуттан барыҥ”, — диир. Арай улахан кыыһа Лена кини диплома тас дойдуга наадата суоҕун, ийэтин быраҕан барар санаата суоҕун этэр. Лена уобараһынан ааптар олох ыарахаттарын норуоттарын кытта тэҥҥэ үллэстэр, олоҕун укулаатын уларытарга дьулуспат, атын суолу көрдүү сатаабат оттомноох, туох буоларын эндэппэккэ билэр дьону ойуулуур. Бу кыргыттар талбыт суолларыгар кинилэр кырдьыктара баар, кинилэр ити тутуспут суолларыгар сирдээҕи дьоллорун хайаан да булбут буолуохтаахтар диэн ааҕааччы быһыытынан эрэнэ санаатым.

Бу сэһэҥҥэ аҕалара соһуччу өлөр. Кини чараас эйгэ нөҥүө сүрэҕэр ордук чугас кыра кыыһын түүлүгэр кэлэн, ийэлэрин көрө-истэ сылдьалларыгар көрдөһөр уонна ийэлэрэ наһаа айманарыттан дууһата арахсыбакка эрэй бөҕөтүн көрө сылдьара суруллар. Саха өйдөбүлүнэн наһаа ытаан, харах уутун тоҕон, өлүөхсүт өлүү өрүһүн туорууругар моһолу үөскэтэҕин диэн. Дьиҥэр, саха норуота бу тустаах киһи наһаа айманан отуора, уйулҕата хамсыан сөбүн харыстаан, сэрэтэн эппит этиитэ буолар диэн өйдүүбүн.

Боккуойа дьоҥҥо үөрүүтүн-көтүүтүн аһаҕастык көрдөрбөт. “Наһаа иллээхтик олоробут, онтубут иэстэбиллээх буолара дуу?”  диэн түгэх өйүгэр куруук куттал баар. Ол куттал киниэхэ адьас кыра сааһыгар сэрии аас-туор кэмнэригэр олохсуйбута үйэтин тухары батыһа сылдьар. Аны үйэтин тухары “олох – охсуһуу” диэн өйдөбүллээх олорон кэллэҕэ. Инньэ гынан ол санаата тас мөссүөнүгэр кытта ойуулана сылдьар. Ону ааптар “хойуу хара хааһа өрүү түрдэстэн сылдьарыттан, сүүһүн ортотугар дириҥ сурааһын олорбут, хатыылааҕынан көрбүт уоттаах хара хараҕа сытыытык көрөр. Быһата атаҕастаан көрүҥ эрэ, сөпкүтүн көрүөххүт диэбит курдук көрүҥэ” уот харахха ойууланар.

Боккуойа уонна Уйбаан улахан тапталынан иллээхтик олорон кэлбит ыал. Уйбаан Боккуойата тугу этэрин хаһан да утары эппэт, сэмэлэммитин да иһин кэргэнин диэки саҥата суох таптыыр хараҕынан көрөн кэбиһэр. Бэйэтэ эмиэ ол сүтэрбит дьолун “Аны Баанньам курдук миигин ким даҕаны таптаабыт хараҕынан ыйытардыы, аһынардыы, таптыырдыы көрбөт буоллаҕа” дии саныырыттан көстөр. Таптыыр харах көрүүтүттэн сирдээҕи дьол диэн өйдөбүл үөскээбитин өйдүүгүн. Онтон ордук дьол, арааһа, бу сиргэ чахчы суоҕа да буолуо. Ол эрээри ыал ийэтэ олоҕун оҥостуутугар эр киһи интэриэһэ тоҕо эрэ аахсыллыбат, бэл, өлөн да баран, кэргэнин түүлүгэр киириэн саллар.

Боккуойа сааһыран эрэ баран, быраабыланан олорон кэлбит олоҕо дьиҥ олоххо сөп түбэспэтин өйдүүр. “Тас эйгэттэн тутулуга суох олох очурдарын этэҥҥэ туоруурга ис туруктан тирэх көрдүөхтээх буоллаҕым” диэн урут хаһан да санаабатах сонун уонна дьикти санаа киирэр.

Кыра кыыс Маайыс үүйэ хаайа-тутан, сэргэхситээри ийэтин аан бастаан соҕуруу дойдуга илдьэ барар. Атын да сиргэ киһи суолу-ииһи булан сылдьыан сөбүн, оҕо даҕаны төрөппүтүттэн мындыр буоларын ийэ кыра кыыһыгар көрөр. Ити курдук олох хабыр тургутууларын киһи этэҥҥэ туорууругар эрэл, итэҕэл төннөрөр диэн өйдөбүлгэ ааптар биһигини сиэтэн аҕалар. Боккуойа сааһыран эрэ баран, олох диэн охсуһуу буолбатах. Олох диэн бэлэх буоларын билинэр.

Боккуойа төрөөбүт-үөскээбит иэримэ дьиэтигэр төннөн, чугас дьонун ыҥыра-угуйа, угуттуу туруоҕун өйдүүр. Киһи улааппыт дьиэтэ туһунан эйгэлээх, элбэх ытык өйдөбүллэри илдьэ сылдьарынан уратылаах. Манна эбэҥ-эһэҥ күө-дьаа кэпсэтиилэрэ, ийэҥ-аҕаҥ эдэр мөссүөннэрэ уонна бэйэҥ оҕо сааһыҥ эйигин үөрэ көрсөр дьиктилээх алыптаах биһиктэрэ, ньээккэ уйалара буоллаҕа. Манна эн күүскэр күүс ыларгар, сэниэҕэр сэниэ эбинэргэр өбүгэлэриҥ тыыннара, төрүт буоруҥ сылааһа сүдү күүс буолаллар диэн ааптар сэһэнин туомтуу баайан түмүктүүр.

Таҥнарыы уонна тыыннаах олох 

“Таҥнарыы уонна тыыннаах олох” диэн кэпсээҥҥэ зонтиктаах эр киһи уонна дьахтар чаппараах оһуорунан ойууламмыттар. Чахчыта да сүктэр кыыс атын симэҕэ барыта да дьолу-соргуну, бытырыыс ыччаттаах буолууну тардар ойуу-дьарҕаа буоллахтара. Ол гынан баран, кинилэр тоҕо зонтиктаннылар? Ардахтан дуу, харах уутуттан дуу, силлиэттэн дуу, хаҕыс сыһыантан дуу, уот сыралҕаныттан дуу, таҥнарыы абаккатыттан дуу эбэтэр бэйэ дьолун харыстыыр бэйэҕиттэн эрэ тутулуктааҕын көрдөрөр дуу?..  Уопсайынан, худуоһунньук Евдокия Попова суруйааччы айымньытын олус үчүгэйдик, толору, ситэри арыйар уруһуйдарын чахчы хайгыы санаатым.

Бу кэпсээҥҥэ Гришалаах Лида олохторо ойууланар. Эр киһи кулун атаҕа киирэн, биирдэ таҥнарбыт таҥнарыыта дьахтар бэйэтигэр сабыллыыта, эрэйдэниитэ ойууланар. Сир үрдүгэр саамай дьоло суох, ынырык таҥнарыыны көрсүбүт кини курдук сананар. Таҥнарыы кэнниттэн олоҕор Лида иһигэр өйүн уонна сүрэҕин мөккүөрэ күүскэ турар. Өрүһүнүүнү тас эйгэттэн, дьүөгэлэрин кытта үллэстиэн баҕарар да, хас биирдиилэрэ тус олохторугар кыһалҕалаах буоланнар, ис санаатын кимиэхэ да сатаан арыйбат.

Биирдэ кини айылҕалаах киһиэхэ барар. Киниэхэ олоҕун барытын кэпсиир эрээри кэргэнэ таҥнарбытын эрэ эппэт. Кини төһө да Гришатыттан кэлэйбитин иһин сүрэҕин хайа эрэ муннугар тапталын кыыма баара манна көстөр. Лида бу ийэ өйдөөх киһиэхэ барыыта, санаатын тоҕо кэпсээн чэпчээһинэ, дьиҥэр, санааҕын бэйэҕэр тутума, киһи – санаа кулута, санаа киһини кэрбиир, онтон босхолон” диэн өйдөбүл. Айылҕалаах киһи “бэйэҥ сааскар сөп түбэһэрдии сырыт. Ыал ийэтин кута күүстээх буоллаҕына, биирдэ олох табыллар. Эн күүстээх буоллаххына, кэргэниҥ бэттэх кэлиэ, оҕолоруҥ бэйэлэригэр эрэллээх буолуохтара” диир. Ааптар ааҕааччыга “сүрэххин иһит, кини тэтиминэн олор, дьону истэ үөрэн, оччоҕуна эрэлиҥ, итэҕэлиҥ күүһүрүө” диэн ыллыктаах санаатын үллэстэр. Түмүккэ, Лида куруук кэлэ тураахтыыр Гришатын дьиэтигэр киллэрэр, эрин ис санаатын аан бастаан тулуйан, холкутук истэр. Түүнү быһа ахтыспыт сүрэхтэр сэһэргэһэллэр…

“Эр дьон айылҕаларынан булчуттар, ол иһин эдэри, сонуну көрөн туора хаамалларын буруйдуур сыыһа” дииллэр эрээри, дьиҥ айылҕаҕа булчут, аһы булааччы ийэ кыыл буолар, кини оҕотун туһугар арҕахтаах да эһэҕэ киирэрин кэрэйиэ суоҕа. Онон эр дьон биир сыыһа үктэнииттэн таптыыр киһигитин хомотумаҥ, сүрэҕэр ыар охсууну оҥорумаҥ диэхпин баҕарабын. Кини эр киһиттэн арахсан да бардаҕына, олоҕун оҥостор, киһилии олорор кыахтаах. Ол эрээри толору ыал быһыытынан олоруу ордук оҕолорго улахан суолталаах. Ааспыт олоххун харыстаа, онно эмиэ үчүгэй дьоллоох күннэр бааллара… Олох салҕанар… Дьиҥнээх бүгүҥҥү олох… Тыыннаах олох диэн ааптар иккис айымньытын туомтуу баайар.

Киһи күлүгэ

Бу айымньы социальнай-психологическай өттүнэн олус күүстээх уонна курус айымньы буолар. Киһи бу сиргэ киһи күлүгэ буолаары кэлбэт эбээт?! Киһи бу сиргэ үөһэттэн анаммыт ытык аналын, ытык иэһин төлүү кэлэр. Кэпсээн сүрүн дьоруойа Сэмэн —  атын дьонтон туох да итэҕэһэ суох уол эрээри, өйүнэн кинини сабырыйар доҕоругар ыт курдук бэриниилээх, кини  туһугар өлөрүн да кэрэйбэт, бэйэтин олоҕун оҥостумматах сулумах киһи. Кини  санаатыгар, кэриим киһитин кырыыһыттан охсор охсон, киһи аҥаара буолан хаалара ойууланар. Кэпсээҥҥэ Суойа диэн ийэлии амарах майгылаах социальнай үлэһит дьахтар баар. Кини Семену арыгылыырын тохтотон, аймахтарын кытта булсан, соҕотохсуйар суолуттан таһаара сатыыр да, олох атын сюрприһы бэлэмниир. Семен сааһыран да баран, ыт курдук бэриниилээх доҕоро кинини хамначчыт курдук туһаммытын өйдөөбөт, өйдүү да сатаабат.  Киһи суох буоллаҕына, күлүк эмиэ суох буоллаҕа. Киһи күлүгэ киһи бу сиргэ туох да суолу ииһи хаалларбакка, ытык аналын, ытык иэһин толорбокко, олоҕун халтайга бараабыта ойууланар. Бу кэпсээн эдэр киһи олоҕор сыаллаах-соруктаах буолуохтааҕын, ытык анал, ытык иэс диэн өйдөбүллэри эрдэттэн өйдүөхтээҕин сэрэтэр айымньы.

Ийэ күүһэ

            Айымньы сүрүн дьоруойа Маайыс — холобур буолар ыал ийэтэ. Кини олоҕо тыа сирин дьахталларын олоҕуттан туох да уратыта суох. Түгэн көһүннэҕинэ, арыгыттан аккаастаммат эрдээх. Бу кэпсээҥҥэ ийэ мунан баран, оҕолорун кытта дьикти ситими олохтоон, быыһанар, айан суолугар тахсар. Кини муна сылдьыбытын тухары хас чаас, хас мүнүүтэ, хас сөкүүндэ аайы оҕолорун саныыр, кинилэри тулаайах хаалларбат мөккүөрдээх быыһанар суолун тобуларга дьулуһар. Кини ийэ улуу күүһүнэн тыыннаах хаалар. Ааптар “Оҕолордоох ийэ – күүстээх!” диэн туомтуу баайбытыгар эбэн этиэм этэ, итэҕэллээх ийэ сүдү күүстээх! Айылҕа күүһүн билбит ийэ – таҥараҕа тэҥнээх диэн.

“Үөһээ Бүлүү сиригэр тыл иччитэ Ытык Чыыбыстаан алҕаан ааспыт сирэ буолан, тыл баайдаахтар төрүүр сирдэрэ” диэн ф.н.к., тюрколог Ю.И. Васильев-Дьаргыстай этэн турардаах. Суруйааччы убайдарбыт бары бу олохтон бардылар, саҥа көлүөнэ кинилэри суохтаппакка тахсан иһэриттэн үөрэбин. Айталина Константиновнаҕа айымньылаах үлэҥ дьүөгэлэргэр эрэ буолбакка, ыччат дьоҥҥо, эр дьоҥҥо эмиэ ананар эбит диэн өйдөөтүм. Өссө даҕаны киһини толкуйдатар айымньылары айа-суруйа тур диэн баҕа санаабын этэбин.

ххх

Айталина Никифорова-Шадрина «Көһөрүллүбүт олох» кинигэтин Орджоникидзе уулуссатын 56 нүөмэрдээх дьиэтигэр  баар «Көмүлүөк» маҕаһыынтан атыылаһыахха сөп.