“Ийэбэр саҕынньах бэлэхтээри гынабын…”

Аҕам саастаах дьон түөкүттэргэ саамай албыннатар араҥа буолар. Төлөпүөн түөкүттэригэр түбэһэн бүтэһик харчыларын суйдаталлар, хас да сыллаах кирэдьииккэ киирэллэр. Бу кинилэр аһары итэҕэйимтиэ уонна сааһырыыларын кытта бытааннык толкуйдуур буолбут уратыларыгар сытарын уйулҕа үлэһиттэрэ үгүстүк бэлиэтииллэр.

ДУБЛЕНКА “БЭЛЭХТЭЭБИТТЭР”

Бу соторутааҕыта, кулун тутар 24 күнүгэр, Дьокуускай куорат Автовокзал оройуонугар аҕам саастаах дьахтар оптуобус тохтобулугар турдаҕына, эдэр киһи тиийэн кэлбит. Кини дьахтартан ис сүрэҕиттэн көрдөспүт: “Ийэбэр саҕынньах бэлэхтээри гынабын, ийэм быһыыта-таһаата оруобуна эн курдук эбит, ким да сөбүлэспэт, баһаалыста, кэтэн көрүөххүт дуо?” Аҕам саастаах дьахтар эдэркээн уолу аһыммыт, аһары култуурунайын иһин сөбүлэспит. Онон иккиэн “Октябрьскай” атыы-эргиэн дьиэтигэр хаампыттар. Саҕынньах атыылыыр маҕаһыын атыыһыттара дьахтары үөрэ-көтө көрсүбүттэр, саҕынньахтары кэтэрдэн көрө-көрө мээрэйдээн барбыттар… Ити кэмҥэ уол саҕынньах уонна дубленка сону талбыт уонна: “Биир сону тута атыылаһабын, иккиһин кирэдьииккэ ылабын, билигин банкомакка баран харчыбын устан кэлиэм”, — диэбит. Остуолга биэс тыһыынча солкуобайы хаалларбыт уонна маҕаһыынтан тахсан барбыт. Бу кэмҥэ дьахтарга атыыһыттар дубленка бэлэхтиибит диэн турбуттар. Маннык улахан бэлэхтэн соһуйан да, үөрэн да дьахтар тугу саҥарыан билбэтэх. Ити кэмҥэ иккис атыыһыт докумуон толорорго диэн дьахтар пааспарын көрдөөбүт. Дьахтары сонун туттаран баран ыыталларыгар, лиис кумааҕыны биэрбиттэр. Кинилэр тугу даҕаны быһаарбатахтар. Дьахтар үөрүүтүттэн кыыһыгар эрийбит уонна кэпсээбит. Онуоха кыыһа туох буолбутун сэрэйбит уонна тута полицияҕа үҥсүбүт. Бэйэтэ ийэтин кытта “Октябрьскай” атыы-эргиэн киинигэр тиийбит. Маҕаһыын атыыһыттара дьахтары көрөөт: “Кини биһигини сыыһа өйдөөбүт, кини барытын билэр этэ”, — диэбиттэр. Ити кэмҥэ полиция үлэһиттэрэ тиийэн кэлбиттэр…

АЛБЫННААН ПУТЕВКА АТЫЫЛААБЫТ

Түөкүннээһин итинэн эрэ бүппэт. Бу күннэргэ полиция үлэһиттэрэ туристическай путевка атыылыыр түөкүннээһин тиһигин арыйдылар. Икки дьиэ кэргэн ол түмүгэр эмсэҕэлээн уопсайа 1,5 мөл. солк. сүтэрбиттэр. Бу туһунан ИДьМ пресс-сулууспата иһитиннэрэр. Бастакы дьиэ кэргэн түөкүннээһин түмүгэр 846 тыһ. солк., иккис дьиэ кэргэн 600 тахса тыһ. солк. сүтэрбиттэр. Оттон түөкүннээһини кинилэр билэр, уруккута туристическай хампаанньаҕа үлэлии сылдьыбыт 38 саастаах дьахтардара оҥорбут. Кини туристическай хампаанньаҕа үлэлээн бүппүтүн кистээбит. Эрдэ түөкүннээһин иһин сууттана сылдьыбыт эбит. Дьону албынныыр туһуттан кини чахчы Таилаҥҥа билиэт атыыласпыт. Ол эрээри хонуохтаах гостиницаларын да, тугу да төлөөбөтөх. Бастаан үөскээбит уустуктары кини сааҥсыйанан бытаарыыга балыйбыт, ол кэннэ төрүт да сүтэн хаалбыт. Онон Арассыыйа Федерациятын Холуобунай Кодексатын 159 ыст. “Түөкүннээһин” диэнинэн холуобунай дьыала тэриллибит. Дьон харчы туһугар дьону кытта истиҥ сыһыаннарын да алдьатарга бэлэмнэрэ сөхтөрөр.

ТӨЛӨПҮӨН ТҮӨКҮТТЭРИН ТУТТУЛАР

Саха сиригэр төлөпүөн түөкүттэрин кытта сибээстээх икки киһини туппуттара. Ол курдук, холуобунай дьыала силиэстийэтэ түмүктэнэн, бу дьон суут иннигэр эппиэттиэхтээхтэр. Түөкүттэр уопсайа 48 мөл. солк. Арассыыйа олохтоохторуттан уорбуттар. Бу туһунан Арассыыйа ИДьМ официальнай бэрэстэбиитэлэ Ирина Волк иһитиннэрбитэ. Сууттаныахтаах икки киһи, силиэстийэ сабаҕалыырынан, уоруллубут харчылары банкоматтан устан баран, тэрийээччи түөкүттэр виртуальнай каарталарыгар ыыталлар эбит. Күҥҥэ кинилэр 500–1.5 мөл. солк. диэри элбэх сууманы устан ыыталлар. “Үчүгэй үлэлэрин” иһин манньатын 1–6%-ны уопсай сууматтан ыла олорбуттар. Түөкүттэри Саха сирин олохтооҕо дьахтартан 9 мөл. солкуобай сууманы “эрэллээх счекка” ыытар кэмигэр туппуттар. Билигин түөкүттэри утары үлэ күүскэ барар. Ол курдук, Подмосковьеҕа полиция үлэһиттэрэ суһал тэрээһин үлэтин кэмигэр төлөпүөн түөкүттэриттэн “сим-боксалар” диэн тэрили былдьаабыттар. Бу тэрил нөҥүө түөкүттэр биир кэмҥэ хас да киһиэхэ тэҥинэн эрийэр уонна
СМС-суругу ыытар кыахтаахтар эбит, маны сэргэ 3 тыһыынча кэриҥэ сим-каартаны, баан каарталарын о. д.а тэриллэри былдьаабыттар.
Харчылаһар туһуттан дьон хараҕын уутунан байарга оҥостубут түөкүттэргэ кытаанах миэрэ ылыллыан наада!

Марина Иванова, Дьокуускай куорат атыы-эргиэн киинин атыыһыта:

— Мин бастаан ырыынакка атыылыырым. Билигин куорат киинигэр чуолҕаҥҥа таҥас-сап атыылыыбын. Саҕынньах дуу, дубленка дуу атыылыыр туһуттан аҕам саастаах дьону албынныыры сиэрэ суох быһыы дии саныыбын. Билигин наһаа сэрэхтээх буолла. Сотору төрүт да кумааҕы харчынан туттар буоларбыт буолуо…

Роман Дмитриев, Дьокуускай куорат олохтооҕо:

— Мин урут таксыылыы сырыттахпына, сымыйа сакаас киирэн турардаах. Ону, хата, дьолго ВТБ каартам суох буолан, кэпсэтиини быһан кэбиспитим. ВТБ каартаҕар 6000 солк. ыытыахпыт дииллэр. Итиччэ элбэх сууманы чугас аадырыска барарга ыыппыттара чахчы.
Аҕам саастаах дьон аһары итэҕэйимтиэлэр. Барахсаттар биэнсийэлэрэ эҥин кыра буолан барыһырыахпыт, харчылаһыахпыт диэн быстах санааҕа ыллараахтыыллар.

ХАЙДАХ КӨМҮСКЭНЭБИТ?

Бастатан туран, пааспары, төлөпүөнү о. д.а. дааннайдары билбэт дьоҥҥор көрдөрөр, этэр сатаммат. Манна баан каартатын нүөмэрдэрэ, пин-кодтара киирсэр. Төлөпүөҥҥэ социальнай ситиминэн кэлбит араас сыылкалаах хартыыналары, видеолары арыйар сэрэхтээх. Интэриниэт ситимин нөҥүө табаар атыылаһар, сакаастыыр эмиэ кутталлаах. Маны сэргэ, уопсастыбаннай сиргэ Wi-Fi ситимигэр холбонор сэрэхтээх. Олус барыстаах этиилэр социальнай ситим эбэтэр төлөпүөн нөҥүө киирэр буоллахтарына, сэрэхэдийэр наада. Түөкүттэргэ түбэстиҥ да тута полицияҕа үҥсэр наадатын умнума!