Ийэбит Валерия Ойутановна Жараева туһунан сырдык, сылаас өйдөбүлү кэм-кэрдии суурайбат

Биһиги ийэбит РСФСР Үөрэҕириитин туйгуна, «Учууталлар учууталлара» бэлиэнэн биһирэммитүлэлээх, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Дьүлэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Туора-Күөл орто оскуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын учууталынан, психологынан өр сылларга өрө тахсыылаахтык үлэлээбит Валерия Ойутановна Жараева баара эбитэ буоллар, быйыл 80 сааһын томточчу туолуохтаах этэ.

Кини 1945 сыллаахха кулун тутар 11 күнүгэр Ньурба Хорулатыгар төрөөбүтэ. 1952 сыллаахха Чөркөөх орто оскуолатын нулевой кылааһыгар, онтон Игидэй орто оскуолатыгар олус ситиһиилээхтик үөрэммитэ.

1965 сылтан ыла Таатта улууһун Туора-Күөл орто оскуолатыгар пионердар баһаатайдарынан үлэтин саҕалаабыта. Ити кэмтэн ыла кини ханна да халбарыйбакка, оччолорго ситэтэ суох оскуола уйугун булан, бигэтик турарыгар, аата-суола биллэригэр-көстөрүгэр, нэһилиэк ыччатын иитиигэ уһун кэмнээх, айымньылаах үлэтин аартыга аһыллыбыта. Саха государственнай университетыгар үөрэнэн, нуучча тылын уонна литературатын учууталын идэтин баһылаабыта. Оскуолаҕа кини үөрэтэр, иитэр дьоҕура, сатабыла толору аһыллан, чахчыта да, оҕо аймах, дьон-сэргэ кутун-сүрүн туппут учуутал быһыытынан үлэлээн ааспыта.

Кини Туора-Күөл орто сокуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын үөрэтиигэ анаан тэрийбит кабинета оройуоҥҥа куруук бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьара. Манна оройуон таһымнаах араас семинардар, конференциялар тиһигин быспакка буолаллара. Оччолорго үөрэтиигэ туһаныллар малынан-салынан, матырыйаалынан хааччыллыы кырыымчык кэмигэр Валерия Ойутановна быһаччы кыһамньытынан, сыралаах үлэтинэн  ити барыта ситиһиллибитэ.  

Валерия Ойутановна оҕоҕо билиини иҥэриигэ үгэсбуолбут ньымалары таһынан саҥа, сонун көрүҥнэри куруук туһанара. Инньэ гынан, кини уруоктарыгар оҕо билиини кэбэҕэстик, дөбөҥнүк ылынарын туһунан үтүө өйдөбүл бииргэ үлэлээбит коллегаларын, үөрэппит оҕололорун ортотугар кэрэхсэбиллээх кэпсээн, уос номоҕо буолан, күн бүгүҥҥэ диэри сылдьар.    

Валерия Ойутановна оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ биир эмэ оскуолаҕа баар лингафону туһанан үөрэппитэ – саҥаны олоххо киллэрии биир бастыҥ холобура этэ. Бу уопута өрөспүүбүлүкэни уҥуордаан, оччотооҕу РСФСР таһымыгар тиийэ тарҕаммыта. 1989 сыллаахха «Русский языка в национальной школе» диэн федеральнай таһымнаах улахан сурунаалга бэчээттэнэн тахсан, кини уопута ССРС араас муннуктарыгар тиийэ тарҕаммыта.

Биһиги ийэбит учууталлыырын былаһын тухары аҥаардас уруогу үөрэтиинэн эрэ муҥурдаммата — оҕо эргиччи билиилээх-көрүлээх буола улаатарын, үтүө сиэрдээх-майгылаах киһи буола улаатарын өрө туппута. Ол туһугар кылааһы таһынан үлэни күүскэ ыытара. Олох араас интэриэһинэйин, үтүөтүн сүһэн ылан тиэрдэр уратылааҕа. Ол да иһин кини уруоктара, кылааһы таһынан үлэтэ куруук оҕо болҕомтотун үөһүгэр буолаллара.

Валерия Ойутановна 1987-1992 сылларга киниоскуолаҕа завучтаабыта. Бу кэмҥэ Туора-Күөлоскуолатыгар араас предметтэр ситэриллибит-хоторуллубут кабинеттардаммыттара, кыраайыүөрэтэр үлэҕэ, оҕо сайыҥҥы сынньалаҥынтэрийиигэ, нэһилиэк историятын, үлэһит дьонун-сэргэтин үйэтитиигэ, о.д.а. ураты улахан болҕомтоууруллубута.

«Манай» оҕо-сынньалаҥ лааҕыра куоталаһыыга өрөспүүбүлүкэни куоһаран, РСФСР таһымыгарбириистээх миэстэни ылан тыа сирин кыраоскуолата сөҕүмэр ситиһиилэммитэ.

Сыралаах үлэтин, дьиэтин-уотун, сиэннэрин көрсөрүн быыһыгар аан дойду таһымнаах Москваҕа баар үөрэх тэрилтэтигэр үөрэнэн, психолог идэтин ылбыта. Кини ону түмүктүүр диломугар оҥорбут үлэтэ туйгуннук сыаналаммытын үгүспүт билэр.

1992 сылтан Валерия Ойутановна оскуолаҕа психологынан үлэлээбитэ. Оҕолорго анаммыт кабнеты тэрийэн үлэлэппитэ. Ийэбит оскуолаоҕолоро, учууталлар, уопсайынан нэһилиэнньэортотугар сүбэ-ама, көмө-өйөбүл буолар идэни баһылаабыта ылбычча буолбатах этэ. Олоҕун тухары итинник суолу тутаһан кэлбитэ: кыһалҕаҕа кыһарыйтарбыттарга барыларыгар күүс-өйөбүл буолар айылгылааҕа.  

Оскуолаҕа психологынан үлэлии сылдьан, үөрэнээччи үүнүүтүн, сайдыытын кэтээн көрөр тус сыаллаах бырагырааманы оҥорбута. Ону тэҥэ оҕо олоххо бэлэмнээх буоларын туһугар дьону-сэргэни кытта тапсан, биир тылы булан сылдьарыгар ураты болҕомтотун уурбута. Кини үлэтэ инновационнай бырайыактар өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурустарыгар бастыҥынан ааттанан, улаханнык биһирэммитэ. Кини дьаныарынан бүтүн коллектив үлэтинэн оскуола 1999 сыллаахха бу эйгэҕэ республикатааҕы, онтон 2004 сыллаахха федеральнай экспериментальнай площадка үрдүк ааты ылбыта.

Тапталлаах ийэбит олоҕун тухары төрөппүт, үөрэппит, уһуйбут оҕолорун ситиһиилэрин саамай улахан үөрүүтүнэн ааттыыра. Өрөспүүбүлүкэ таһымыгар салайар үлэҕэ, биллибит-көстүбүт үөрэнээччилэринэн улаханнык киэн туттара.

Үлэлээбит оскуолата 75 сылыгар анаммыт кинигэни, Дьүлэй нэһилиэгин историятын суруйууга, үйэтитиигэ элбэхтэ үлэлээбитэ. Оскуолаҕа бэртээхэй ис хоһоонноох «Албан аат музейа» тиргиччи үлэлээбитэ. Кини туруоруутунан, иилээһининэн-саҕалааһынан уһуллубут хас да документальнай киинэ өрөспүүбүлүкэ телевидениетыгар тахсыбыта, дьон-сэргэ биһирэбилин ылыан ылбыта. Дьүлэй нэһилиэгиттэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт ытык дьону киинэҕэ уһултарбыта — үтүө өйдөбүнньүгү айан хаалларыы буолара саарбахтаммат. Билигин ол устуулары, бэтэрээннэр ол алдьархайдаах сэрии туһунан өйдөөн-санаан ааспыт кэпсээннэрин куйаар ситимигэр булан көрүөххэ, истиэххэ сөп.

Валерия Ойутановна олоҕун спуорду кытта ыкса ситимнээбитэ. Эдэр эрдэҕинэ остуол тенниһигэр 1-кы разрядтааҕа. Спорт бу көрүҥэр улуус, өрөспүүбүлүкэ, Сибиир уонна Уһук Илин күрэхтэһиилэригэр куруук бириистээх миэстэлэри ылара. Кэлин сааһыран да баран, бэтэрээннэр хамаандаларыгар валейболга, теннискэ кыттан, оскуолатын, нэһилиэгин аата инники кирбиигэ сылдьарын элбэхтэ турууласпыта.

Валерия Ойутановна үс оҕо истиҥ ийэтэ, элбэх сиэн тапталлаах эбэтэ этэ. Кини уран тарбаҕын, илгэлээх илиитин иһиттэн элбэх эриэккэс таҥас-сап тигиллэн, баайыллан, амтаннаах ас астанан тахса турара.

Төһө да тулаайах, халыҥ уруута-аймаҕа суох буоллар, бэйэтин барҕа баай билиитинэн-көрүүтүнэн, үтүө-мааны, сиэрдээх майгытынан сирдээҕи олоҕун суолун солонон, ол суолун дириҥник хайан, киэҥ далааһыннаан, дьон-сэргэ ортотугар сүҥкэн үлэһит ааты ылыан ылара.

Кини олоҕун тахары үөрэнээччилэригэр, оҕолоругар, сиэннэригэр иҥэрбит баай билиитэ-көрүүтэ, үлүскэннээх үлэтин ситиһиилэрэ кэминэн-кэрдиинэн суураллыбат сырдык сыдьаайдаах үтүө өйдөбүл буолан, алтыһан ааспыт, чугас дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар, сүрэхтэригэр-дууһаларыгар куруук тыыннаах сылдьарыттан үөрэбит, долгуйабыт.

Валерия Ойутановна Жараева оҕолоро, сиэннэрэ.