«Ийээ, өллөхпүнэ ытаамаар»…

Бүгүн Саха сиригэр Ийэ күнэ. Орто дойдуга кыыс оҕо буолан айыллан кэлэн, кэргэн тахсан уоллаах кыыска күн сирин көрдөрөн, Ийэ буолар үрдүк дьолу биллим. Чыычаахтарым улаатаннар үөрүүбүн үксэтэннэр, өссө кыра сиэн уол күн сирин көрөн олохпун киэргэтэр.

Анал дьайыы буолбатаҕа буоллар, бу күн уолум Вова сибэкки дьөрбөтүн туппутунан ыллыы-туойа киирэн кэлэн эҕэрдэлиэ этэ… Хомойуох иһин, кини күн сириттэн, миигиттэн букатыннаах барбыта алтыс ыйа буолла. Билигин даҕаны оҕом аны суох диэн ылына, итэҕэйэ иликпин. Тыынар салгыным кыараан тиийбэт, сүрэҕим хаанынан ытыыр. Ханна эрэ сорудахха сылдьар дии саныыбын, кэтэһэбин. Ардыгар телефоннаан көрөбүн, эппиэт суоҕун курдук суох. Социальнай ситимигэр суруйабын тиийбэт. Мин курдук туруктаах олорор ийэ элбэх. Барахсаттарым тумаҥҥа мунан сылдьаллар, харахтарын уута үрүлэйии субуллар, түүн диэҥҥэ утуйбаттар, аат эрэ харата хаамаллар.

Бу командировкам түмүктэнэн Москваттан дойдубар көтөн иһэбин. Сөмөлүөккэ олорон санаабар, оҕобор үөһэ халлааҥҥа чугаһаабыт курдукпун. Көрсөрүм буоллар, ыга кууһан баран олох ыыппакка, сыллыам да этэ… Онтон кини: «Маама, чэ бүт эрэ, эмиэ аһары бараары гынна», — диэх этэ. Уолум бэйэбэр наһаа чугаһа уонна болҕомтолооҕо. Кэнники эрдэ барарын билбит курдук, олус таптыырын этэрэ. Оннооҕор бүтэһик открыткатыгар суруйан хаалларбыта. Эдэр сааспар төрөппүт буоламмын, доҕордуу курдук этибит. Аһаҕастык кэпсэтэрбит.

Дьылҕа хаан ыйааҕынан диирим дуу, суох буолуон икки күн иннинэ эмиэ волонтердуу сылдьан Мариуполь куоракка көрсүбүппүт. Ийэлээх аҕатын көрсөөрү командирыттан көҥүллэтэн, инники кирбииттэн тахсан айан бөҕөнү айаннаан кэлбитэ. Наһаа сылайбыт-илистибит көрүҥнээҕэ да, онтун биллэрэ сатаабатаҕа. Командира үс күҥҥэ көҥүллээн ыыппыт этэ. Ол эрээри уолаттарыгар ыксаан, биир хонон баран төттөрү барбыта, арай барбатах буоллун… Өлүү дэгиэ тыҥыраҕыттан босхолонуо, моһолуттан мүччү түһүө этэ дии саныыбын. Ити биир күммүт биһиэхэ саамай күндү күн буолбута. Ортобутугар олордон эрэ хам буолбакка кэпсэппиппит. Оҕом сыыһа миигин сыллыы-сыллыы дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээбиппитигэр махтаммыта… «Эһиги уолаттарга көмөлөһөргүт олус үчүгэй, көмөнү өссө күүһүрдүҥ. Биһиги олох олороору тыын былдьаһа сытар эмсэҕэлээбиттэри быыһаан таһаарабыт, салгыы эһиги кинилэргэ сэниэ киллэрэҕит, күүс эбэҕит» диэбитэ. Хантан билиэхпит баарай, бу 24 эрэ саастаах уолбутун, эрэлбитин бүтэһигин көрсүһүүбүт буоларын. Хостон тахсан баран эргиллэ биэрбитэ уонна: «Маама, өллөхпүнэ ытаамаар», — диэбитэ. Мин куһаҕаны саҥарыма диэн хаһыытаан хаалбытым. Салгыы байыаннай госпиталларынан эмсэҕэлээбит  уолаттарбытын көрсө айаннаабыппыт. Вова эмиэ иһирдьэ киирэн эрэбин диэн суруйбута. Түүн Россошь куоракка тиийэн гостиница булан хоммуппут. Ол түүн сатаан утуйбатаҕым. Сарсыарда 7 чааска доҕоро Долун төлөпүөннүүр. Мин туох эрэ буолла быһыылаах диэн ытырыктата санаабытым. Ийэ киһи сүрэҕим сэрэйбитэ. Арай Долунум өр баҕайы саҥарбат онтон маккыраччы ытаан барда: «Боб бэҕэһээ үс тааҥка миинэтигэр эстэн суох буолла»,- диэтэ. Оо, онно сирим-халлааным сиҥнэн хараҥаран хаалла… Ама, бу мин кулгаахтарым амырыын сураҕы истэллэр дуо? Кэргэмминээн иккиэн хайдах да буолуохпутун билбэтибит. Хата биһиги дьолбутугар аттыбытыгар Вера Петровна Душкевич баар буолан абыраабыта. Салгыы уолаттар оҕобут кырамтатын илдьэ тахсыбыттарын эттилэр. Ийэ киһи биллэн турар уолбар таластым. Кэргэним онно байыаннайдар биһигини хайдах даҕаны чугаһаппаттарын, графикпытынан госпиталларга эмсэҕэлээбит  уолаттарбыт күүтэллэрин өйдөттө. Хайыахпытый, тыыннаах уолаттар диэки айаннаатахпыт. Аҕыйах чаас анараа өттүгэр аттыбар дьээбэлээхтик кэпсии олорбут көмүһүм оҕом суох диэни ылынарым ыарахан этэ…

Биһиэхэ кэлэригэр музейга экспонат диэн, трофейнай малын, бэйэтин сорох таҥаһын уонна туох имнэммитэ буолла, Краснай Поляна буорун бытыылкаҕа уган аҕалбыт этэ. Хайдах эрэ этин-сиинин улахан аҥаара ол дойдуга хааларын билбит курдук. Ити курдук, Курскайга диэри хас даҕаны куорат госпиталларыгар сылдьан уолаттары көрсүбүппүт.

Дойдубутугар көтөн кэлэн, итэҕэйбэт туруктаах уолбут бортка уочаракка киирэн тиэллэн кэлэрин күүппүппүт. Мин борт түргэнник кэлиэн, оҕом кырамтатын көрө опознаниеҕа киириэхпин толлубутум. Аҕыйах күннээҕитэ икки атаҕар бигэтик, тирэхтээхтик үктэнэн миэхэ утары хааман кэлэн икки илиитинэн күүскэ кууспут оҕом сыыһа быһар быһаҕаһа сытыйан сытарын көрүөхпүн туохтааҕар да ыарырҕаппытым. Хайыахпытый, күүс мунньунан аймахтарбыт, доҕотторбут көмөлөрүнэн тиһэх суолугар атаарыыга бэлэмнэммиппит. Саамай ыарахан күннэр этэ. Куһаҕан түүл быһылаах диэн санаалар киирэллэрэ. Ол эрээри, оҕом хара лиэнтэлээх хаартыската мэлдьэспэт этэ.

Ыам ыйын 4 күнүгэр ол ыарахан сөмөлүөт көтөн лиҥкинээн кэлбитэ. Буоларын курдук, төрөппүттэргэ чаас анаан опознаниеҕа ыҥыртаабыттара. Биһиги чааспыт үүммүтэ. Хаарыаннаах уолбут аҥаара хаалан сытарын көрөр олус ыарахан этэ. Эрдэ анал дьайыы иннинэ, хаҥас илиитигэр татуировка оҥорторбутун мөхпүтүм уонна ол ойуутунан оҕом буоларын билиммитим. Хаана баран кыччаан, уолан хаалбыт соҕотох лабаатын, хаҥас илиитин имэрийэ сыллаабытым. Сыалай эттээх-сииннээх төрөппүт, улаатыннарбыт оҕом түөһүттэн үөһэтэ эрэ сытарын көрөр ийэ киһиэхэ ыарахан этэ. Ол да буоллар, «Мама эйиигин таптыыбын!» диэн көрөн сытара… Атаарыы сиэригэр-туомугар  дьон бөҕө кэлбит этэ, саалаҕа баппакка таһырдьа турбуттара дииллэр. Оҕом тыыннаах сибэккини сөбүлүүрүн билэр буоланнар, үгүс киһи сибэккилээҕэ.

Ити кэмтэн лоп курдук алта ый ааста. Оҕо аһыытыгар сытан хаалыах киһи, кыыһым, сиэним тустарыгар олох олоробун. Уолум турууласпыт Кыайыытын кини оннугар түргэтэтээри уолаттарга көмө буола сатыыбын.

Хас биирдии сүтүктээх дьиэ кэргэҥҥэ, ийэҕэ олус ыарахан. Бэйэ иннинэ төрөппүт оҕону кистиир диэн өйгө да баппат. Ону тустаах, сүрэхтэрэ эрэ аймаммыт, ытаабыт кэргэттэр, төрөппүттэр билэн эрдэхпит.

Светлана Диодорова-Лаврентьева