Ийэлээх аҕам иккиэн сэрии сылын оҕолоро

Мин ийэм уонна аҕам истиҥ иэйиилээх тапталларыттан үөскээн төрөөбүт, үтүө холобурдарыгар иитиллэн улааппыт дьоллоох оҕобун. Ол курдук, мин кинилэр улахан тапталларын эппинэн-хааммынан иҥэринэн, олоҕум устатыгар угуттанан сылдьар, итии тыынынан имигэстик илгийэр, быйыл 65 сааспар үктэммит ыал улахан кыыһа буолабын.

Төрөппүттэрим иккиэн Аҕа дойду сэриитэ буолуон иннинэ 1937 сыллаахха төрөөбүттэрэ, иһирэх ийэм Слепцова (Томская) Мария Ивановна, Сайдыыттан сыдьааннаах, 1937 сыллаахха кулун тутар 30 күнүгэр күн сирин көрбүтэ, онтон амарах аҕам Слепцов Петр Петрович Боруулаахтан төрүттээх, 1937 сыллаахха ыам ыйын 4 күнүгэр, Токумаҕа тиийбэккэ эрэ Хонуу диэн ааттаах сиргэ төрөөбүтэ.

Төрөппүттэрим иккиэн биир кэмҥэ Верхоянскай куорат орто оскуолатыгар үөрэммиттэрэ, биир кылааска, биир паартаҕа олорон үөрэнэн, дьоллоох оҕо саас хаһан да умнуллубат биир кэрэ кэрдиис кэмин билбиттэрэ, интэринээккэ бииргэ олорбуттара. Үөрэнэ сылдьан, бэйэ бэйэлэрин харахтарынан хайҕаһан, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, маҥнайгы ыраас таптал иэйиитин билэн, иккиэн тэҥҥэ оскуоланы 1958 сыллаахха ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбиттэрэ.

Оскуоланы бүтэрээт сиэттиспитинэн Сайдыыга үлэлии барбыттара. Саҥа оскуоланы бүтэрбит оҕону нэһилиэк салалтата, аҕабын салайар, дьаһайар дьоҕурдааҕын бэлиэтии көрөн, Оһохтооххо кулууп сэбиэдиссэйинэн анаан үлэлэтэ ыыталлар, онтон ийэм барахсан ыарахан үлэҕэ, пиэрмэҕэ уу таһааччынан тоҥо хата үлэлээбитэ. Оһохтооххо үлэлии сылдьан 1959 сыллаахха сокуонунан холбоһон, кулуупка биир кыра хоско ыал буолан эдэр ыал олус дьоллоохтук олорбуттара, онтон 1960 сыллаахха улахан тапталтан үөскээбит мин бастакы күүтүүлээх оҕолоро күн сирин көрбүтүм. Ол сыл Боруулаахха көһөн тиийбиттэрэ уонна онно олохсуйан, 48 сыл устата дьоллоох соргулаах олоҕу олорон, алта оҕону күн сирин көрдөрбүттэрэ, биэс кыыс Катя, Иза, Флора, Туйара, Алена уонна биир мааны Слепцовтар удьуордарын тэнитээччи уол Герман.

Билигин түөрт кыыс куоракка олоробут, биир балтым Флора уонна быраатым Герман дойдуларыгар Боруулаахха олохсуйан олороллор. Төрөппүттэрбит барыбытын атахпытыгар туруоран, үөрэхтээн, үлэһит дьон уонна ыал оҥортоон, сиэннэрин көрсөр үөрүүтүн билбит дьоллоох дьоннор. Оҕо төрөппүттэрин удьуордуур, кинилэртэн үчүгэйгэ үөрэнэр диэн мээнэҕэ эппэттэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй майгылаах, үтүө үлэһит, эппиэтинэстээх буола улаатарыгар төрөппүт иитиитэ туохтааҕар да күндү уонна уһулуччу суолталаах буолар эбит.

Мин ийэм, Мария Ивановна барахсан 70 сааһын туолуохтаах сылыгар ыараханнык ыалдьан, 2007 сыллаахха, тохсунньу 11 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ олус хомолтолоох… Кини тулалыыр дьонун кытта сыһыана, элэккэй-эйэҕэс майгыта, аһыныгас санаата, кэпсэтинньэҥэ, асчыта, иистэнньэҥэ, ырыаһыта, үҥкүүһүтэ, туох баар үчүгэй хаачыстыбаларыттан барыларыттан биһиэхэ оҕолоругар бэрсибит эбит диэн ис сүрэхпиттэн үөрэбин эрэ. Биһиги алаһа дьиэбит куруук ып- ыраас, сып- сырдык, наһаа бэрээдэктээх, хомуллуулаах буолара, остуолбут хотойорунан минньигэс ас арааһынан туолан турар буолара, биһиэхэ куруук араас сиртэн элбэх ыалдьыт, хоноһо ыалдьыттаан, хонон өрөөн махтанан, баһыыбалаан ааһаллара.

Түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэҕэ олорор эрдэхпитинэ эбэм Өрүүнэ Сайдыыттан көһөн кэлэн, биһиэхэ олорбута, онтон ийэм бииргэ төрөөбүт балта Еля иитээччи үөрэҕин бүтэрэн, эмиэ биһиэхэ кэлэн олоро сылдьан, олоҕун аргыһын көрсөн, Боруулаах уолугар Постников Сеняҕа кэргэн тахсан, Токумаҕа көһөн барбыттара. Эдьиийим оҕо уһуйааныгар оҕо ииттээччитинэн үлэлээбитэ, эбэм кинилэри кытта оҕо көрсөөрү барсыбыта. Ол кэнниттэн биһиэхэ дьукаах аҕам аймахтара олоро сылдьыбыттара, ол курдук, Остуолбаттан кэлэн эһэм бөҕө Бүөтүр кыыһа Слепцова Маша, Арыылаахтан кэлэн Чирикова Даша диэн кыыс биһиэхэ олороннор оскуолаҕа улахан кылааска үөрэммиттэрэ. Онтон кинилэр барбыттарын кэннэ Кэтиринэ кыыһа Рожина Даша, онтон Иванова Октя ийэтинээн Лизалыын олоро сылдьыбыттара.

Кэлин улахан, киэҥ-куоҥ чааһынай дьиэ туттан киирбиппит, аата онно биһиги оҕолор үөрэн аҕай биэрбиппит, таһынааҕы оҕолор кэлэн биһигини кытта тэҥҥэ үөрэн көтөн, оонньоон көрүлээн, ыллаан туойан, үҥкүүлээн битийэн, бэһиэлэй дьоллоох оҕо сааспытын атаарбыппыт. Бу киэҥ дьиэбитигэр эмиэ элбэх киһи хонон өрөөн ааспыта, аҕам да ийэм да аймахтара, табаарыстара, араас тойоттор, хотуттар элбэхтик кэлэн ыалдьыттаан барбыттара, ол курдук Верхоянскай Райкомун бастакы сэкэрэтээрэ Стручков Степан Николаевич суоппарын кытта наар кэлэн мунньахтаан, быыһыгар бултаан алтаан, балыктаан бараллара, партком сэкиритээрэ Федотов Сандама Саввич, кэргэнинээн Марфа Егоровналыын (дьоммун кытта Верхоянскайга бииргэ үөрэммит), оҕолорунаан Анюталыын уонна Андрейдыын кэлэннэр айылҕаҕа сылдьан күүлэйдээн, сынньанан бараллара. Ол оҕолор сахалыы билбэттэрин, сатаан да саҥарбаттарын наһаа дьиибэргиир этим уонна Анюталаах Андрейы сахалыы саҥартара сатааччыбын. Ол уолум билигин Москваҕа олорор улахан дуоһунастаах киһи, Саха республикатынпостояннай представителя буолан ситиһиилээхтик үлэлии хамсыы сылдьар. Ийэм барахсан айылҕаттан бэриллибит дэгиттэр талааннаах этэ, сатаабатаҕа диэн суох этэ, нэһилиэккэ ыытыллар концертарга куруук көхтөөхтүк кыттара, наһаа үчүгэй быһыылаах таһаалаах, синньигэс бииллээх буолан имигэстик үҥкүүлүүрүн дьон сэргээн көрөн хайгыыра, ырыаны да таптаан ыллыыра, ураты нарын куоластаах этэ.

Ийэм олус үчүгэйдик иистэнэрэ, биһигини элбэх таҥас арааһын тигэн таҥыннарбыта, олох кыра эрдэхпиттэн миигин иистэнэргэ үөрэппитэ. Ону таһынан олус түргэнник, хаачыстыбалаахтык күрүчүөгүнан баайара, бырастыыналарбыт, сыттык хааларбыт, остуол сабыылара барыта кини баайбыт куруһуубаларынан киэргэтиллибит буолаллара, ороннорбут куруук кырыылаах, куруһубанан киэргэтиллибит сабыынан тураллара наһаа кыраһыабайдык көстөрө, биһиэхэ сылдьар дьон сөҕө көрөн хайгыыллара. Миэхэ бэйэбэр анаан икки араас былаат баайбытын билигин да харыстаан илдьэ сылдьан баанабын, бэйэм кыыһым Яна устудьуоннуу сылдьан эбэм былаата диэн эмиэ сөбүлээн баанара. Ийэм барахсан дьоҥҥо сэргэҕэ таптанар, ытыктанар, убаастанар, хаһан да кыыһырар диэни билбэт, наһаа бэринньэҥ, аһыныгас, куруук күлэ үөрэ, дьоҥҥо сэргэҕэ көмөтүн ууммутунан сылдьар үтүө майгылаах киһи этэ, ылсар бэрсэр элбэх дьүөгэлэрдээх буолааччы, элбэх киһи кини астаабыт минньигэс астарын амсайбыта буолуо, биһиэхэ кэлбит дьону барыларын эбэһээт аһатара, үүттээх чэйинэн күндүлүүрэ.

Ийэм наһаа да аккуратнайдык илиитинэн элбэх да элбэх бэлимиэн оҥороро, кини буһарбыт бэрэскитэ наһаа тотоойу, ийэм ытыйбыт барыанньалаах күөрчэҕэ ураты минньигэс буолара. Ийэбин дьон сэргэ бары убаастаан Мария Ивановна, эбэтэр Уйбаанабна эрэ диэн ытыктаан ааттыыллара. Нэһилиэк общественнай олоҕор куруук барытыгар көхтөөхтүк кыттара, женкомитет чилиэнэ этэ, үлэтигэр олус кыһаллара, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ үтүө суобастаахтык үлэлээн-хамсаан бэйэтин кылаатын киллэрбит иитээччинэн биллэр, ол курдук бастаан дьааһыла садка иитээччинэн, ол кэнниттэн өр кэмҥэ интэринээккэ сэбиэдиссэйиннэн, онтон иитээччи үлэтигэр бэриниилээхтик үлэлээбитэ, математкаҕа наһаа күүстээх этэ, буочара да олус кыраһыабай буолара. Араас куурустарга баран үөрэнэн, билиитин хаҥаттан кэлэрэ. Интэринээт оҕолорун уруоктарын наһаа кичэллээхтик аахтарааччы, үөрэхтэригэр кыһанан туран көмөлөһөр этэ, кини көмөтүнэн интэринээт элбэх оҕото үөрэхтэригэр ситиһиилэммиттэрэ. Ийэм Мария Ивановна араас кэмҥэ үөрэппит, ииппит оҕолоро, холобур Надя Слепцова, Лиза Слепцова, Зоя Старостина, Марина Божедонова, Катя Потапова Мая Юмшанова, Витя Потапов уонна да атыттар билигин даҕаны Мария Ивановна диэн олус күндүтүк санаан, ахтан ааһалларыттанн мин долгуйан туран үөрэ истэбин, ийэбинэн киэн туттарым өссө күүһүрэн кэлэр.

Күндүтүк саныыр киһибит Мария Ивановна, ийэбит барахсан, сэрии сылын оҕото, Боруулаах нэһилиэгин мааны кийиитэ үрдүк аата куруук умнуллубакка ааттана, ахтылла туруоҕа, ыраас сырдык мөссүөнэ, эйэҕэс мичээрэ биһиэхэ оҕолоругар, сиэннэригэр, дьоҥҥо сэргэҕэ үтүө өйдөбүл буолан сүрэхпитигэр куруук баар буолуоҕа! Онтон аҕа үтүөтүнэн сабыдыаллаабыт дьиэтин сокуон уонна государство оскуолатынан билинэллэр. Төрөппүт аҕам миэхэ ол курдук аҕа дойду кэриэтэ күндү буолар! Аҕа оҕотугар таптала ураты болҕомтолоох, мин аҕам хас биирдии оҕотугар олус болҕомтолоохтук, эйэҕэстик сыһыаннаһар, биһиги туспутугар куруук кыһаллар, төһө кыахтааҕынан билигин даҕаны көмөлөһө олорор. Кини наһаа сылламсах буолан барыбытын сыллыы сылдьар идэлээх буолааччы, онно да көстөр кини биһиэхэ оҕолоругар амарах сыһыана уонна күүстээх таптала. Аҕам Петр Петрович барахсан, сэрии сылын оҕото буолан оҕо сааһа олус ыараханнык ааспыта, ону кэпсээтэҕинэ уйадыйан ылабын, хараастабын…

Төрөппүт ийэтэ Лөкүөрүйэ, мин эбэм, аҕам үс ыйдааҕар ыалдьан өлөөхтөөбүт, айбыт аҕата Бөҕө Бүөтүр эдэрэ бэрт уол буолан кыайан көрбөтөх, ииппэтэх, онон икки оҕо тулаайах хаалаахтаабыттар, ол иһин аҕабын уонна кини биэс саастаах убайын Сэмэни аймахтара иитэ ылбыттар, убайбын Сэмэни эбэм Лөкүөрүйэ бииргэ төрөөбүт быраата Тииҥ Байбал Маарыйатынаан ииппиттэр, онтон мин аҕабын эбэм биир атын быраата Уйбаан Потапов кэргэнинээн Кэтириинэлиин, иитэ ылбыттар, кинилэр бэйэлэрэ оҕолоро суох эбит. Онтон аҕам улаатарын саҕана убайа Уйбаан кэргэниттэн Кэтириинэттэн арахсан барбыт уонна иккис кэргэниттэн Марфаттан утуу субуу биэс оҕоломмуттар. Аҕабын саҥаһа Кэтириис иитэ ылан хаалбыт уонна Өҥ Күөлгэ көһөн тиийэн бэйэлэрэ эрэ олохсуйан олорбуттар. Аҕам барахсан Кэтириинэни ийэ оҥостон улааппыт, интернакка олорон үөрэммит, ол гынан баран ийэтин наһаа ахтар буолан, интернакка сүгүн олорбокко, үксүн кэриэтэ Өҥ Күөлтэн Боруулаахха диэри сатыы сылдьан үөрэнэн 8 кылааһы бүтэрбит, аны санаатахха ыраахтан да сатыы сылдьан үөрэнээхтээбит эбит. Улахан кылааска үөрэнэ сырыттаҕына ииппит ийэтэ Кэтириинэ ыараханнык ыалдьан күн сириттэн күрэммит, аҕам барахсан оскуола оҕото ийэтин бэйэтэ дьаһайан, иинин хаһан харайаахтаабыт, ааһан иһэр дьоннор көмөлөһөннөр уҥуоҕун туппуттар. Бу оҕо барахсан төһөлөөх эрэйи, кыһалҕаны, ыараханы көрсүбүтэ буолуой? Саныырга олус ыарахан, аһынаммын уйадыйабын эрэ… Аҕам Боруулаах аҕыс кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран Верхоянскай орто оскуолатыгар салгыы үөрэнэ барар. Онно тиийэн маҥнайгы тапталын ийэбин көрсөр, онтон ыал буолар. Киһи дьылҕата араас да буолар, олох араас ыарахаттарын, моһоллорун, мэһэйдэрин көрсөн, аллараа да түһүүлээх, өрө да тахсыылаах, ону барытын ааспыт мин аҕам барахсан буолар…

Миигин ииппит ийэтин аатынан Катя диэн кэриэстээн ааттаабыт, кини Адыаччыттан төрүттээх Чирикова Екатерина диэн эбит, хаһан да бэйэтэ оҕоломмотох, мин аҕабын наһаа үчүгэйдик бүөбэйдээн, үөрэтэн такайан, бэйэтэ төрөппүт оҕотун курдук таптаан, харыстаан улаатыннарбыт. Аҕам ииппит ийэтин наһаа таптыыр, убаастыыр буолан киниэхэ махтала муҥура суох, билигин даҕаны ииппит ийэтин туһунан наһаа истиҥник, иһирэхтик санаан ылар. Аҕам Дьокуускайдааҕы салайар кадрдары бэлэмниир тыа хаһаайыстыбатын техникумун үөрэнэн бүтэрэн төрөөбүт үөскээбит дойдутугар Боруулааҕар бастаан биригэдьииринэн, онтон зоотехнигынан үлэлээбитэ. Ол кэнниттэн салайар талааннааҕын таба көрөн сыаналаан, үлэни хамнаһы кыайа тутар үлэһит быһыытынан бэйэтин көрдөрбүтүн иһин Боруулаах отделениятын управляющайынан аныыллар. Аҕам отучча сыл устата управляющайынан үтүө суобастаахтык, бэриниилээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээн хамсаан, отделенияны сатабыллаахтык салайан кэлбитэ. Кини үлэлээбит сылларыгар тыа хаһаайыстыбата күүскэ сайдыбыт, ынах сүөһү, сылгы, таба ахсаана муҥутаан элбээн турар бириэмэтэ этэ.

Бөһүөлэккэ эрэ буолбакка, араас учаастактарга, Томторго, Токумаҕа, Өҥ күөлгэ, Найбатайга, Сүүллээххэ, Биллээххэ, Арбыҥҥа, Сохсолооххо, Эбэҕэ, Мэҥэҕэ, Халтыһыга барыларыгар 800- чэкэ ынах сүөһү кыстаан турар фермалара тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ, оччолорго транспорт суох буолан, аҕам ити учаастактарга барытыгар, суол иис суох сирдэригэр, сатыы тоҥуу хаарынан, хас ый аайы нэрээт саба барара, сороҕор түүннэри күнүстэри атынан айанныыра. Өҥ күөлгэ уонна Тураҥҥа 1400-чэкэ төбө сылгы иитэр базаларын туттарбыта, Тарапааска 1300 тахса табалаах ыстаадата баара. Үлэ хамнас күөстүү оргуйа олорор бириэмэтигэр мин аҕам дьону түмэ тардан, үлэни хамнаһы сөпкө тэрийэн, салайан, дьаһайан, үтүө суобастаахтык үлэлээн кэлбитэ, дьон сэргэ, үөһээҥҥи салалталар сыанабылларын, хайҕабылларын, ытыктабылларын ылбыта, ону барытын кини наҕараадалара туоһулууллар.1978 сыллаахха, мин оскуоланы бүтэрэн «Оскуола — производство — үрдүк үөрэх» диэн девизтээх Боруулаахха иккис сылбын дояркалыы сылдьар кэммэр, бүтүн Союзтааҕы Социалистическай куоталаһыыга Боруулаах отделенията 275 ыанар ынахтан 1975 л үүтү ыан, бастакы миэстэни ылбыта, ол барыта биһиги аҕабыт үтүөтэ буолар, мин ол кэмҥэ дояркалаабыт буоламмын олус диэн үөрэбин, онно бэйэм кылааппын киллэрбиппиттэн уонна аҕабынан киэн туттабын.

Кини үлэлиирин саҕана массыына да тыраахтыр да суоҕун кэриэтэ буолан, аҕам кыһыннары сайыннары учаастактарын атынан, ардыгар сатыы кэрийэн, бэрэбиэркэлээн кэлэрэ, ол иһин дьиэтигэр аҕыйахтык көстөрө. Чугаһынан оттуур ходуһа аҕыйах буолан, сайын ахсын ыраах сытар учаастактарга отчуттары вертолетунан дьаһайан илтэрэрэ уонна аҕалтарара. Аҕам үлэтигэр олус эппиэтинэстээх уонна бэриниилээх этэ, ону мин илэ харахпынан көрөн улааппыт, эппинэн хааммынан билбит оҕо буолабын. Сааһыран олорон, кини үчүгэй хаачыстыбаларын иҥэринэн илдьэ сылдьар эбиппин диэн наһаа үөрэбин уонна астынабын, дьону салайар, дьаһайар, түмэр бу мин олорбут олохпор олус туһалаата. Онон аҕабар махталым муҥура суох! Аҕабыт командировкаҕа Дьокуускайынан, Баатаҕайынан элбэхтик барара, онно биһиги наһаа үөрэр этибит, кэһии аҕалыа диэн кэтэһэр буоларбыт. Дьокуускайтан барыбытыгар анал кэһиилээх, наһаа үчүгэй араас эгэлгэ оонньуулары аҕалара, Баатаҕайтан кэлэригэр наар дьааһык муҥунан яблоко, мандарин, бэчиэнньэ, бирээнньик, кэмпиэт, компот кэһиилээх кэлэрэ. Таҥнар таҥаспытын үксүн кэриэтэ аҕабыт атыылаһар этэ, оҕолоругар барыларыгар сөрү сөп араас таҥастары атыылаһан аҕалан үөрдэрэ. Аҕам эдэр эрдэҕиттэн олус булчут киһи, куобах, кус, балык биһиги сүрүн аһылыкпыт буолара. Аҕабыт бултаан аҕалбыт булдун, үөрэ көтө таһынааҕы ыалларга, аймахтарбытыгар биһиги оҕолор былдьаһа былдьаһа түҥэтэ сүүрээччибит, куспутун оҕолор бары төгүрүччү олорон үргээн кэбиһэрбит уонна ийэбит ахсааммытынан биирдии куһу буһаран сиэтэр буолара.

Ийэлээх аҕам 1993 сыллаахха, Сиэҥ Силээҥҥэ, Боруулаах үрэҕин үрдүгэр, сайылыктааһын программатынан, олус кыраһыабай сиргэ, сайылык оҥостубуттара, олорор дьиэ туттубуттара, эбии хотон, ампаар, гараж, сайыҥҥы кухня, теплица, килиэп буһарар оһох туттан, сүөһү ииттэн, оттоон мастаан, сир астаан, ааһан иһэр айанньыт дьону барыларын аһатан сиэтэн, сиэннэрин сайылатан, быр бааччы дьоллоохтук олорбуттара. Ийэлээх аҕабыттан элбэх үчүгэйгэ үөрэммит дьоллоох киһибин, ыал улахан оҕото буоламмын үлэҕэ хамнаска уһуйуллан улааппытым, балыстарбын, бырааппын көрсөрүм, дьиэ ис тас үлэтин туохтан да иҥнибэккэ харса суох үлэлиирим. Бу барыта мин инникки олохпор олус туһалаабыта, барыны бары кыайар, хотор, сатыыр буола, туохтан да толлон турбат буола иитиллэн, улаатан, үөрэнэн тахсыбытым. Төрөппүттэрбиттэн мөҕүллүбүппүн олох өйдөөбөппүн, үчүгэй үөрэнээччи уонна бастыҥ активистка этим. Аҕам куруук уонна билигин да этэр бэйэ бэйэҕитин өйдөһүҥ, өйөһүҥ, эйэлээх буолуҥ диэн. Биһиги бииргэ төрөөбүттэр бары бэйэ бэйэбитигэр көмөлөһө, билсэ, көрсө олоробут. Дьоҥҥо үчүгэй сыһыаннаах буолуҥ, үтүөнү эрэ баҕарыҥ диирин мин билигин олоҕум девиһэ оҥостон илдьэ сылдьабын.