Ил Дархан Анал этиитэ: 2022 сылга тугу ситистибит?

Ааспыт, 2021 сыл ахсынньы 15 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыга Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ уонна Бырабыыталыстыбаҕа туһаайбыт Анал этиитигэр Саха сирин чугастааҕы уонна кэнники сылларга сайдыытын торумнаабыта. Ил Дархан Анал этиитэ төрдүс сылын сыл бүтүүтэ, ахсынньы иккис аҥаарыгар ыытыллар. Өскөтүн 2019 сыл Сомоҕолоһуу сылынан биллэриллибит буоллаҕына, онтон кэлэр 2020 сыл – Патриотизм, 2021 сыл – Доруобуйа, 2022 сыл Ийэ сылынан биллэриллибиттэрэ. Онтон эһиилги ханнык сылынан биллэриллэрин кэлэр нэдиэлэҕэ, ахсынньы 19 күнүгэр, саҥа Анал этиигэ билиэхпит.

Айсен Николаев ааспыт сыллааҕы Анал этиитигэр өрөспүүбүлүкэ  социальнай-экэнэмиичэскэй олоҕун-дьаһаҕын уонна бырамыысыланнас салааларыгар ситиһиилэри киэҥник сырдаппыта, сүрүн соруктары туруорбута уонна туһааннаах сорудахтары биэрбитэ. Кини, чуолаан, тыа хаһаайыстыбатын, баһаарынай куттал суох буолуутун хааччыйыыны уонна чөлүгэр түһэрии салааларын сайыннарыыны, социальнай хантараактарга субсидия кээмэйин улаатыннарыыны, нэһилиэнньэни босхо гаастааһыны, дьаҥ-дьаһах турбут кэмигэр доруобуйа харыстабылыгар усулуобуйаны оҥорууну, дьоҕус уонна орто урбааны өйөөһүҥҥэ ураты болҕомтотун уурбута. Итини таһынан, Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Саха сирин нэһилиэнньэтин  өйүүр, саҥа үлэ миэстэтин тэрийэр уонна кыаммат араҥа олоҕун таһымын үрдэтэр туһунан чопчу дьаһаллары иһитиннэрбитэ. Дьэ, 2022 сылга тугу ситистибит?

Социальнай  хайысха 

Бу ааһан эрэр сыл ураты, үбүлүөйдээх сылынан буолла, ол курдук Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын уонна Дьокуускай куорат төрүттэммитэ 390 сылын бэлиэтээтибит. Аны Ийэ сыла биллэриллэн, дьиэ кэргэн өйөбүлүгэр, социальнай хайысхаҕа улахан суолта уурулунна. Айсен Николаев Анал этиитигэр Саха АССР 100 сылыгар саҥа төрөөбүт оҕоҕо 100 тыһыынча кээмэйдээх «Үйэ оҕолоро» анал тус сыаллаах төлөбүрү оҥорорго сорудахтаабыта. Быйыл төрөөбүт Үйэ оҕолоро тустаах көмөлөрүн ыллылар. Аны элбэх оҕолоох ыалга дьиэлэрин усулуобуйатын тупсарарга уонна тулаайах оҕолорго көмө бырагыраамалар эмиэ саҥаттан көрүллэн оҥоһулуннулар.

Доруобуйа харыстабыла 

Доруобуйа харыстабылын инфраструктуратын сайыннарыы соруктарынан, Уһук Илин эрэгийиэҥҥэ соҕотох Кардиологическай киин уораҕайа тутуллан, үлэҕэ киирдэ. Аны аныгылыы оҥоһуулаах Онкология киинэ киириэхтээх. Үп-харчы тиийбэккэ тутуу атахтанан, федеральнай үбүлээһин эбии көрүллэн, эһиилгигэ көстө. Уопсайынан, бу ааспыт үс сылга хаһааҥҥытааҕар да элбэх балыыһа тутуллан үлэҕэ киирдэ. Арктика мэдиссиинэтин блога тэриллэн, куһаҕан суоллаах-иистээх ыраах сытар улуустарга Мэдиссиинэ кииннэриттэн, балыыһалартан анал биригээдэлэр миэстэтигэр тиийэн дьону көрөр, эпэрээссийэлиир буоллулар. Кэнники сылларга аан дойдуну аймаабыт дьаҥ туран быйылгыттан ковидынан уонна ол иһигэр онкологиянан ыалдьыбыт дьону профилактика быһыытынан көрүүнү сүүс бырыһыан хааччыйар үлэ барар.

Тыа хаһаайыстыбата 

Ааспыт сыллааҕы Анал этиигэ тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһини үрдэтэр соругу туруоран, быйыл күһүн тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүҥҥэ эһиилги бүддьүөт барылыгар 11,5 млрд солк. былааннаммытын 2,6 млрд солк. үрдэтэн 14 млрд солк. тириэрдилиннэ. Ол курдук, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүт сыаната 60 солк., ынах сүөһү төбөтүгэр 37 тыһ. солк., биэ төбөтүгэр 5 тыһ. солк. субсидия көрүллэр буолла. Оттон табаны иитиигэ субсидияны 64 мөл. солк. тиэрдэллэригэр этиллибитэ. Быйыл Саха сирин устуоруйатыгар аан бастаан тыа хаһаайыстыбата маннык үбүлэнэр буолла. Судаарыстыбаннай социальнай көмө быһыытынан оҥоһуллар социальнай хантараак кээмэйэ 200 тыһ. солк. диэри улаатта.

Бырамыысыланнас 

Быйыл бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы хаһааҥҥытааҕар даҕаны үрдүк көрдөрүүлээх буоларын билгэлииллэр. Өрөспүүбүлүкэ сыл аайы бырамыысыланнай оҥоруутун эбэн, усулуобуйа оҥорон, инвестордары тардан, бу ааспыт 4 сыл иһигэр дохуотун 37 % улаатыннарда. Ол туоһутунан, кэлэр 2023 сыллааҕы бүддьүөппүт үрдээн, 273 млрд солк. бигэргэммитэ буолар. Итинтэн 140 млрд солк. кэриҥэ үп социальнай хайысхалары толуйууга көрүлүннэ.

Статистика көрдөрөрүнэн, дойду үрдүнэн дохуот таһыма намтыыр кэмигэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин дохуота 3% үрдээбитэ бэлиэтэнэр. Оттон бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыга Саха сирэ эмиэ 8 бастыҥ көрдөрүүлээх эрэгийиэн иһигэр киирдэ. 2022 сыл түмүгүнэн эрэгийиэн бу салааҕа үүнүүтэ 12,2% буолла. Арассыыйа киин эрэгийиэннэрэ, арҕааҥҥы сааҥсыйалартан эмсэҕэлээн, оҥорон таһаарыылара түһэ турар кэмигэр, өрөспүүбүлүкэ Хоту сир уонна Арктика сайдыытын кэлим бырагырааматынан Азия дойдуларын кытары сибээһи тутуһара, олохтуура улахан кэскиллээх буолла. Эспиэрдэр дойду сайдыыта Уһук Илинтэн саҕаланыа диэн мээнэҕэ эппэтэхтэр. Саха сирэ Уһук Илин уонна Арассыыйа экэниэмикэтин сайдыытын локомотивынан буолара саарбаҕа суох.

Экология 

Ааспыт сылга кураан сайын буолан, ойуур баһаардара айылҕаҕа, нэһилиэнньэҕэ уонна тыа хаһаайыстыбатыгар улахан хоромньуну таһаарбыттара. 2022 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ ойууру баһаартан харыстааһыҥҥа үбүлээһини федеральнай бүддьүөт суотугар 5,5 төгүл улаатыннаран 1 млрд 619 мөл. солк. тириэрдэр сорук турбута.

Быйыл ойуур баһаара тахсарын утары, ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтиигэ уонна туоратыыга Кэлим былаан 18.01.2022 с. 13-РГ №-дээх «Ландшафтнай (айылҕаҕа) баһаар түмүгэр тахсыбыт ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтиигэ уонна туоратыыга кэлим былаанын туһунан» СӨ Баһылыга Айсен Николаев дьаһала тахсыбыта. Үбүлээһин ойууру салгынынан уонна сиринэн сылдьан кэтээн көрүүгэ,  парашютнай-десантнай баһаарынай сулууспа үлэһиттэрин ахсаана элбээбитэ.

Инфраструктура

Анал этиигэ 2022 сыл соругунан турбут «Халыма» айан суола Чурапчыга диэри оҥоһуллан үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыбыта.  «Бүлүү» федеральнай суолга Бүлүү өрүһү Үөһээ Бүлүүнэн туоруур муостаны тутууга бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуон Арассыыйа Главгосэкспертизатыгар бэрэбиэркэни ааһан, тутуу кэлэр сылтан саҕаланыа. 2022 сылга өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар салгынынан айаҥҥа субсидия кээмэйэ 100 мөл. солк. улаатан, Арктика 13 уонна эбии 7 улууһун олохтоохторо Дьокуускайга диэри көтөргө чэпчэтиинэн туһанар буоллулар.

Дойду үрдүнэн хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамата өрөспүүбүлүкэҕэ күүскэ ыытыллар. Үс сыл иһигэр 21 тыһыынчаттан тахса Саха сирин, ол иһигэр Арктика оройуоннарын олохтоохторо саҥа сылаас, толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ көстүлэр. 2022 с. түмүгүнэн былаан быһыытынан 26 тыһ. киһи хаарбах дьиэттэн көһүөхтээҕэ, федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин кэлэрэ араас төрүөтүнэн харгыстанар, ону бу күннэргэ Федерация Сэбиэтин тустаах кэмитиэтигэр дьүүллэһэн, Арассыыйа Бырабыыталыстыбата болҕомтоҕо ыларыгар этилиннэ.

Култуура 

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2026 сылга диэри «Геокультура сайдыытын института» кэнсиэпсийэ ылылынна.  Бу сайын «СӨ Олоҥхо дьиэлэрин биир кэлим систиэмэтэ уонна төрүт култуура нэһилиэстибэтин илдьэ сылдьар – олоҥхоһуттары, оһохайдьыттары, уустары суударыстыба өйүүрүн туһунан» Ил Дархан ыйааҕа тахсыбыта.

Быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин 14.06.2022 947-VI №-дээх «СӨ кинематографиятын судаарыстыбаннай өйөбүлүн туһунан» сокуон уурааҕа ылыныллыбыта. Кэлиҥҥи үс сылга Саха сирэ киинэ оҥорон таһаарыытыгар Уһук Илин эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн бастыҥ көрдөрүүнү ситистэ.

Санаалар

Алексей Романов, «Сахафильм» хампаанньа уус-уран салайааччыта, Уһук Илин киинэ хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ:

— Саха сирин салалтата быйыл кинематографияны өйүүр туһунан сокуон ылынна. Киинэ оҥоруутугар Саха сирэ инники күөҥҥэ таҕыста. РФ Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын министиэристибэтин дьаһалынан Уһук Илин киинэ хамыыһыйата тэриллэн, Саха сирэ сыалай уокурукка оператор буолла. Биһиги матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй өттүнэн сөптөөхтүк хааччылыннахпытына бу эрэгийиэннэр киинэ устар тэрилтэлэригэр оборудованиенан көмөлөһөр буолабыт. Билиҥҥитэ Камчатка, Чукотка курдук эрэгийиэннэргэ көмөлөһөр кыахпыт суох.

Уопсайынан, биһиги үлэбитин Арассыыйа атын эрэгийиэннэрэ сэргээтилэр. Кэлэр сылга Дьокуускайга ыытыллар аан дойдутааҕы киинэ бэстибээлигэр Ингушетияттан, Чечняттан, Туваттан бэйэлэрэ үбүлэнэн анаан биһиги үлэбитин көрө кэлэллэрин биллэрдилэр. Онон өрөспүүбүлүкэ салалтата өйөөн, хамсааһын баран эрэр.

СИА хаартыската