Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Олунньу 11 күнэ. Ил Дархан Москваҕа оробуочай командировкатын кэмигэр дойду оборонаҕа министиэристибэтин А.А. Вишневскай аатынан киин байыаннай килиниичэскэй балыыһатыгар эмтэнэр байыастары, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ ыччакка уонна социальнай коммуникацияларга миниистирэ Петр Шамаевы кытта көрүстэ.

Байыас бойобуой сорук толоро сылдьан, ыарахан бааһырыыны ылбыта. Кини туохтан да кэмсиммэтин, Ил Дархан уонна Саха сирин олохтоохторун өйөбүлэ чөлүгэр түһэригэр күүс-көмө буоларын, билигин барыта бэйэтиттэн тутулуктааҕын туһунан эттэ. Айсен Николаев байыастартан эмтэнии хайдах барарын, ханнык боппуруостар долгуталларын ыйыталаста, кинилэр этиилэрин ураты хонтуруолга ыларын туһунан эттэ. Итиэннэ Аҕа дойду көмүскээччи күнүнэн бэлэхтэри туттартаата.

 Олунньу 13 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Дойду Бэрэсэдьиэнэ Владимир Путин бары норуоттар тылларын чөл хаалларыы элбэх омуктаах дойдубутугар сүҥкэн суолтатын бэлиэтээбитин уонна быраап, үп-харчы өттүнэн уонна ис хоһоонунан тустаах хааччыллыылаах буолуохтааҕын ыйбытын санатта. Төрөөбүт тылы оҕо аймах умсугуйан үөрэтэригэр бүгүн дьоһун болҕомто уурулларын, төрөөбүт тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтии сүрүн сорук буоларын бэлиэтээтэ. Онуоха өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын чөл хаалларыы уонна сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааматыгар көрүллэр үп икки төгүл улаатта – 2023 сылтан суумата 100 мөл. солкуобайга диэри эбиллибитин, онон дьоһун суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэр кыах үөскээбитин туһунан эҕэрдэҕэ этиллэр.

Олунньу 13 күнэ. Ил Дархан Саха суругунан литэрэтиирэтэ төрүттэммитэ 125, Улуу Кыайыы 80 сылларыгар аналлаах Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар ыытыллыбыт тэрээһиҥҥэ кытынна. Айсен Николаев бүгүн бу күн өссө ордук ураты ис хоһооннооҕун — саха литературата төрүттэммитэ 125 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиирбитин, үйэлэр кирбиилэригэр ийэ тылбыт сайдарыгар, омукпут өйө-санаата уһуктарыгар, кэскилбит кэҥииригэр төрүт литературабыт бигэ тирэх буолбутун уонна күн бүгүҥҥүгэ диэри бу үрдүк аналын чиэстээхтик толорорун туһунан эттэ.

Төрүт тылбытын харыстааһыҥҥа уонн күүһүрдүүгэ үлэ түөрт хайысханан ыытылларын: тыл эйгэтин чинчийии, үөрэх литэрэтиирэтин оҥоруу уонна бэчээттээһин, ийэ тылы үөрэтии, куйаар ситимигэр киэҥник тарҕатыы туһунан бэлиэтээн эттэ. Тыл этэригэр Ил Дархан бырабыыталыстыбаҕа саҥа үөрэх федеральнай стандартыгар сөп түбэһэр 1-4 кылаастарга аналлаах саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуобунньугун оноруу үлэтин 2025 сылга түмүктүүргэ сорудахтаата. Салгыы орто уонна улахан сүһүөх оскуола оҕолоругар, орто анал үөрэх кыһаларыгар аналлаах үөрэх кинигэлэрэ тахсаллара былааннанарын туһунан эттэ. Маны тэҥэ, 630 оскуола бибилэтиэкэлэрин төрөөбүт тылынан тахсыбыт саҥа кинигэнэн хааччыйыыны хайаан даҕаны ситиһиэхтээхпит диэтэ. Айсен Николаев быйыл 2025 сылга саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларын үһүс сийиэһин ыытар туһунан этии киллэрдэ уонан бырабыыталыстыбаҕа сорудах биэрдэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Ийэ тыл сайдарыгар, чөл хааларыгар сүҥкэн кылааттарын киллэрсэр дьоҥҥо СӨ Ил Дархан бириэмийэлэрин туттарда.

Олунньу 14 күнэ. Ил Дархан Афганистан сэриитин бэтэрээннэрин кытта көрүстэ. интернационалист буойуттарга эр санааларын уонна хорсун быһыыларын иһин дириҥ махталын тириэртэ. Афганистаҥҥа буолбут быһыы-майгы — бу көннөрү устуоруйа биир түгэнэ эрэ буолбатах, бу Аҕа дойдуга таптал, эрэллээх буолуу холобура диэн бэлиэтээтэ. Айсен Николаев Ил Дархан дойду уонна өрөспүүбүлүкэ салалтата бэтэрээннэри ким ханнык сэриигэ сылдьыбытынан араартаабатын, кытаанах тургутууну ааспыт дьон бары дьоруойдар диэн эттэ. Көрсүһүү кыттыылаахтара бэтэрээннэр тэриллиилэрин сүрүннүүр биир кэлим уорган баар буолара тоҕоостооҕун,  сүбэлиир-сүрүннүүр киини тэрийэргэ этии киллэрдилэр.

Олунньу 14 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэтээҕи ипотечнай ааҕыныстыба 2024 сыллааҕы үлэтин түмүгүн уонна 2025 сыллааҕы былааннарын көрдө. Тэрилтэ кэккэ суолталаах, ол иһигэр территорияны кэлимник сайыннарыыга уонна дьиэни тутууга, бырагыраамалары толорорун бэлиэтээтэ. Киин куоракка «Сулустаах» түөлбэҕэ туруоллубут былааннары  олоххо киллэрэргэ үлэ өссө көхтөөхтүк барыахтаах диэн эттэ. 2024 сылга РИА тэрилтэ элбэх кыбартыыралаах аҕыс дьиэни «Сулустаах» түөлбэҕэ уонна биир дьиэни Жатайга тутан киллэрдэ. Бу сылга «Сулустаах» түөлбэҕэ өссө икки дьиэ киириэхтээх. Инники соруктарга ыраах сытар улуустарга мобильнай, түргэнник тутуллар дьиэлэри оҥоруу уонна Дьокуускайга «эко-бөһүөлэктэри» тутуу киирэр.

Олунньу 14 күнэ. Ил Дархан «Туймаада» үп-харчы агропромышленнай хампаанньа 2024 сыллааҕы үлэтин барыллаан түмүктэрин уонна инники былааннарын көрдө. Хампаанньа ааспыт сыллааҕы былааннарын толорбутун, самалык тэрилтэлэрин салайыыга соруктарын ситиспитин бэлиэтээтэ. 2030 сылга диэри хампаанньа сайдыытын саҥа стратегиятын торумнуурга сорудахтаата. Докумуон өрөспүүбүлүкэ агропромышленнай комплексын барыта сайдыытыгар, бөдөҥ инвестиция бырайыактара олоххо киирэллэригэр туһуланыахтаах диэн эттэ. Айсен Николаев хампаанньа олохтоох оҥорон таһаарыы сайдыытыгар стратегическай ыйаах сыалын уонна соругун ситиһиигэ тоҕоостоох усулуобуйаны тэрийиэхтээх диэтэ.

Олунньу 15 күнэ. Айсен Николаев Үөһээ Бүлүү улууһун Харбалаах нэһилиэгэр уһулуччулаах бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха сирин автономиятын төрүттэспит Исидор Барахов аатын сүгэр саҥа аныгылыы тупсаҕай Култуура киинэ үөрүүлээх аһыллыытыгар кытынна. Култуура киинэ Ил Дархан быһаччы өйөбүлүнэн өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматын чэрчитинэн тутулунна. Барыта 408 мөл. солкуобайтан тахса үбүлээһинтэн 174 мөл. солкуобайтан федеральнай бүддьүөттэн көрүлүннэ. Комплекска өрөспүүбүлүкэ Барахов аатынан судаарыстыбаннас түмэлэ, 150 миэстэлээх культура киинэ, 7 тыһыынча экземпляр фондалаах библиотека киирдилэр. Айсен Николаев култуура дьиэтигэр бэйэтин өйдөбүнньүк бэлэҕин — Саха автономиятын төрүттэспит улуу дьон — Исидор Барахов, Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Степан Аржаков мөссүөннэрэ уруһуйдаммыт хартыынаны, саҥа оборудование атыылаһарга сэртипикээт туттарда.

Олунньу 15 күнэ. Быйылгыттан Бүлүү өрүс хаҥас кытылын нэһилиэнньэлээх пууннарын гаастааһыны саҕалыахтара. Ил Дархан гаастааһыҥҥа буолбут сүбэ мунньахха Үөһээ Бүлүү 10 нэһилиэнньэлээх пуунугар күөх төлөнү киллэриигэ схематын бигэргэттэ.

«Бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн гаастааһыҥҥа улахан суолталаах бэлиэ түгэн буолла. Бүлүү өрүс хаҥас кытылыгар сытар нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһынын былаана номнуо 20-чэ сыл устата дьүүллэһиллибитэ. Ол гынан баран, араас төрүөтүнэн ити боппуруос быһаарыллыбатаҕа. Мин сорудахпынан ааспыт сылга «Сахатранснефтегаз» хампаанньа улахан үлэни ыытта, бүгүн бүтэһиктээх быһаарыы ылынныбыт — «Суол каартатын» бигэргэттибит», – диэтэ Айсен Николаев.

Бырайыагы олоххо киллэрэргэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн таһынан дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕынан дойдуга социальнай гаастааһынынан дьарыктанар «Сахатранснефтегаз» уонна «Газпром» хампаанньалар үптэрэ-харчылара туһаныллыахтара. Үөһээ Бүлүү улууһунан нэһилиэнньэлээх пууннарын гаастааһынын үлэтэ торумнанна, Ньурба оройуонугар сөбүлэһиигэ сылдьар. Саҥа схемаҕа сөп түбэһиннэрэн, тутуу үлэтэ Тамалакаан сэлиэнньэтиттэн саҕалаан, гаас ситимин Бүлүү өрүһү туоратар былааннаахтар. Инникитин Ньурба оройуонун нэһилиэнньэлээх пууннарын, ол иһигэр Ньурба куоратын гаастааһын сабаҕаланар.

2029 сылга диэри үлэ бастакы түһүмэҕэр Дүллүкү, Хомустаах, Хоро нэһилиэктэри гаастааһын былааннанар. Салгыы 2031 сылга диэри Бүлүү өрүс хаҥас кытылынааҕы нэһилиэнньэлээх пууннарыгар гаас ситимэ тардыллыаҕа. Ил Дархан сорудаҕынан бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуоннары оҥоруу быйыл олунньу ыйга саҕаланыаҕа.

Олунньу 15 күнэ. Айсен Николаев Үөһээ Бүлүүгэ сырыытын кэмигэр Улуу  Кыайыы 80 сылынан мэтээли тыыл, үлэ бэтэрээнэ Дмитрий Сибиряковка туттарда.  Дмитрий Николаевич Чурапчы Одьулуунугар төрөөбүт, тулаайах хаалан оҕо дьиэтигэр иитиллибит.Эдэригэр Булуҥҥа мотористаабыт, 50-с сс. «Арктика» холкуоска балыксыттаабыт. 1960-с сс. 1996 с. пенсияҕа тахсыар диэри тутууга үлэлээбит. Кини өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх тутааччыта, Үөһээ Бүлүү улууһун ытык олохтооҕо.

 Айсен Николаев Аҕа дойду сэриитин ыарахан сылларын туһунан билэр, өйдүүр-саныыр, фашизмы кыайбыт дьоҥҥо харыстабыллаах уонна болҕомтолоох сыһыан наадатын, сэрии кэннинээҕи сылларга чөлүгэр түһэрии үлэлэригэр кыттыыларын үрдүктүк сыаналыыры бэлиэтээтэ. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ билиини-көрүүнү тиэрдии, ыччат аҕа көлүөнэ кыайыылаах үгэһин салгыырыгар кыаҕы биэрэрин эттэ.

 Айсен Николаев тыыл, үлэ бэтэрээнигэр Дмитрий Николаевич Сибиряковка доруобуйаны, дьоллоох олоҕу баҕарда.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Олунньу ортолоон, тымныы муоһа тостон, биллэ сылыйан, тулабыт сырдаан иһэрэ турукпутугар дьайан, тэтимирэммит, толкуйдаабыппытын толоруоҕун.

Афанасий Ноев