Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Олунньу 17 күнэ. Ил Дархан устудьуоннар тутар этэрээттэрин күнүнэн эҕэрдэлииригэр Саха сиригэр устудьуоннар тутар этэрээттэригэр 4 тыһыынчаттан тахса байыас үлэтинэн тулалыыр эйгэбитин тупсарарын киэн тутта бэлиэтээтэ. Ааспыт сылга устудьуоннар Нам уонна Өлүөхүмэ улуустарыгар сааскы халаан содулун туоратыыга бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ. Быйыл байыастар «Хаардаах десант. Кыайыы десана» диэн бүтүн Арассыйатааҕы аахсыйаҕа кытталлар, нэһилиэктэргэ тиийэннэр бэтэрээннэргэ көмөлөһүөхтэрэ, пааматынньыктары саҥардыахтара уонна оскуола үөрэнээччилэригэр устудьуон хамсааһынын үлэтин сырдатыахтара. Төрдүс сылын байыастар босхо оробуочай идэлэри баһылыахтарын сөп.

Олунньу 17 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын, Бырабыыталыстыба салалтатын кытта уочараттаах сүбэ мунньаҕы ыытта. Ситэриилээх былаас ааспыт сыл түмүктэринэн көһө сылдьар отчуота бары улуустары хабан, олохтоохторго олус улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ. Бу ый аҥарыгар өрөспүүбүлүкэ 14 оройуонун 183 нэһилиэнньэлээх пуунугар ыытылынна. Маны таһынан Ил Дархан 2030 сылга диэри казначейскай инфраструктурнай кирэдьииттэри биэрии мэхэньииһимигэр болҕомтону тарта. Саҥа «Олох инфраструктурата» национальнай бырайыагынан 15 сылга диэри болдьоххо 3%-наах кирэдьиити коммунальнай хаһаайстыба эйгэтигэр инфраструктурнай бырайыактарга, уопсастыбаннай тырааныспары атыылаһыыга, тырааныспар, инженернэй, энэргиэтикэ уонна туризм эбийиэктэрин тутууга уо.д.а. хайысхаларга туһаайыахтара. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ инфраструктураны тупсарыыга тутаах эбийиэктэри быһааран, бырайыактары федеральнай эрэгийиэннэри сайыннарыы хамыыһыйатын президиумун көрүүтүгэр киллэрэргэ сорудахтаата. Ону таһынан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ федеральнай куонкурустарга кыттарыгар бырайыактыыр үлэни күүһүрдэр соругу туруорда.

Олунньу 17 күнэ. Айсен Николаев Хотугу форум ааспыт сылга үлэтин түмүгүн уонна 2025 сылга былааннарын көрдө. Форум хотугу эрэгийиэннэр сайдыыларын уопутун уонна быраактыкаларын үллэстиигэ аан дойдутааҕы былаһаакка буолар диэн эттэ. Форум сүрүн соругунан Арктикаҕа олох усулуобуйатын тупсарыыга аан дойду бастыҥ ньымаларын туһаныы буоларын, үлэни кэҥэтэн, аан дойдутааҕы бииргэ үлэлээһини уонна научнай-үөрэх көҕүлээһиннэрин сайыннарар тоҕоостооҕун, бу хайысхаҕа Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ. Бу сылга Дьокуускайга бигэтик сайдыыга VI Хотугу форуму ыытыыта былааннанар. Оттон кулун тутарга Индияҕа Нью-Делига дойдулар форумнара буолуохтаах.

Олунньу 17 күнэ. Айсен Николаев Узбекистан Өрөспүүбүлүкэтин туризмын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Джамшид Абдусаламовы кытта оробуочай көрсүһүүнү ыытта. Ил Дархан ювелирнай, култуура, мэдиссиинэ уонна туризм салааларыгар холбоһуктаах бырайыактары олоххо киллэриигэ этиилэри өйөөтө. Кэскиллээх боппуруоһунан устудьуоннарга уонна оскуолаларга туризмы тэрийии буолар. Джамшид Абдусаламов икки сылга биирдэ ыытыллар аан дойдутааҕы этнобэстибээлгэ саха спортсменнарын ыҥырда. Ааспыт сылга Узбекистан уонна Саха сирин икки ардыларыгар атыы-эргиэн эргиирэ 2 мөл. долларга тэҥнэспитэ уонна салгыы үүнэр туруктаах.

Олунньу 18 күнэ. Айсен Николаев 21 улууска баар мэдиссиинэ бастакы сүһүөх тэрилтэлэригэр анаммыт 28 УАЗ массыына күлүүһүн туттарда. Национальнай бырайыагынан балыыһа улахан комплекстарын таһынан, биэлсэр-акушер пууннара, амбулаториялар тутуллалларын, мэдиссиинэ тиэхиньикэтинэн, анал тырааныспарынан хааччыллыы салҕанарын бэлиэтээтэ. Кэнники сылларга Саха сирин балыыһалара 331 саҥа тырааныспарынан хааччыллыбыттар. Ол иһигэр 92 суһал көмө массыыната уонна 19 мобильнай комплекс. Бу сылга өрөспүүбүлүкэ өссө 17 тиэхиньикэни ылар былааннаах.

Олунньу 18 күнэ. Айсен Николаев бэрээдэги хааччыйыыны сүрүннүүр хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Сүрүн боппуруоһунан национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ хоруупсуйаны бохсуу буолла. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ борокуратууратыгар судаарыстыбаннай бырагыраамалар тэрээһиннэрин толорууну ситимнээхтик хонтуруоллууларын иһин махтанна. 2024 сылга бырайыактарынан үлэ хаачыстыбата тупсубутун бэлиэтээтэ. Ордук кэһиилэр тахсыахтарын иннинэ сэрэтэр үлэни ыытыыга болҕомто ууруллар, эппиэтинэһэ суох бэдэрээтчиктэри кытта хантараагы көтүрэргэ суһал миэрэлэр ылыллаллар. Ураты болҕомто «Куттала суох хаачыстыбалаах суоллар» бырайыакка болҕомто ууруллуохтааҕын туһунан этилиннэ. 2025 сылтан Саха сирэ 19 саҥа национальнай бырайыактан 12-тигэр кыттар.

Олунньу 18 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускай куорат агломерациятын маастар-былаанын олоххо киллэриигэ сүбэ мунньаҕы ыытта. Былааннаммыт эбийиэктэр бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуоннарын түргэнник оҥорорго сорудахтаата. 2030 сылга диэри 33 эбийиэк үлэҕэ киириэхтээх. Улахан эбийиэк ахсааныгар Өлүөнэ күргэтэ, «Хотугу сулус» оҕо лааҕыра, «Эргэ куорат-2» бырайыагынан куорат историческай сирдэрин саҥардыы, өрөспүүбүлүкэтээҕи инфекционнай килиниичэскэй балыыһа, психоневрологическай диспансер, 1 №-дээх поликлиника куорпуһа уо.д.а. Куорат сайдыытыгар саҥа эбийиэктэр эрэ буолбакка, успуорт, култуура уонна хаачыстыбалаах доруобуйа харыстабыла хайысхаларынан нэһилиэнньэ олоҕор табыгастаах усулуобуйаны тэрийии буолар диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Олунньу 19 күнэ. Ил Дархан Бүлүү эбэ хаҥас өттүгэр сытар нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын 2026 сылтан саҕаланарын туһунан «Быһа кэпсэтии» телебиэриигэ иһитиннэрдэ. Тамалакаан сэлиэнньэтин таһынан туорааһын тутуллуоҕа, онтон магистральнай гаас ситимэ Үөһээ Бүлүү улууһунан Оҥхой сэлиэнньэтиттэн Ньурба оройуонугар тардыллыаҕа. Гаас инфраструктуратын эбийиэктэрин тутуу 2026 сылтан 2031 сылга диэри кэмҥэ былааннанар.

Айсен Николаев «Саха сирэ — дьоруойдар сирдэрэ» байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна бэтэрээннэрин салайар үлэҕэ кытыннарыыга анаммыт каадыр бырагыраамата олунньу ыйтан саҕаланарын туһунан эттэ. Бэс ыйын саҥатыгар 25 бастакы истээччи сүүмэрдэниэҕэ. Өссө 25 киһини билигин байыаннай дьайыыга сылдьар дьонтон саппааска талыахтара. Кинилэр дьиэлэригэр төннөн кэлэн баран үөрэтиини ааһыахтара. Бастакы сүүмэрдээһини ааспатах дьон үөрэтэр видеокуурустары көрүөхтэрэ уонна бырагыраама кэлэр сүүмэрдээһинигэр сайаапка биэрэр кыахтаныахтара. Бырагырааманы үөрэнэн бүтэрбиттэри судаарыстыбаннай уонна муниципальнай уорганнарга салайар үлэҕэ аныахтарын сөп.

Ил Дархан «Муус Устар» бэстибээл ыччат ортотугар олус биһирэнэрин, муниципальнай түһүмэҕэ ааһан, түмүктүүр түһүмэх Дьокуускайга кулун тутар 17-22 күннэригэр ыытылларын бэлиэтээтэ. Быйыл тэрээһин Кыайыы 80 сылыгар, Арассыыйаҕа Аҕа дойдуну уонна Саха сиригэр Ийэ дойдуну  көмүскээччи сылыгар ананар. Бырагыраама кэҥээн, 23 куонкурустаах уонна былаһааккалардаах 12 тематическай трек буолуоҕа.

Олунньу 19 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин сайдыытын корпорациятын ааспыт сыллааҕы үлэтин түмүктэрин уонна инники былааннарын көрдө. Корпорация өрөспүүбүлүкэҕэ креативнай экэниэмикэ сайдыытыгар кылаатын бэлиэтээтэ. Инники өттүгэр киинэ уонна анимация курдук бырайыактара киэҥ таһымҥа тахсан эрэр салаалартан ураты саҥа хайысхаларга, ол иһигэр муусука, муода индустрияларыгар, аныгы сыыппара уонна мультимедийнай технологияларга, тоҕоостоох усулуобуйа тэрийэллэригэр сорудахтаата.

Олунньу 19 күнэ. Айсен Николаев федеральнай, эрэгийиэннээҕи министиэристибэлэр, култуура уонна үөрэҕирии тэрилтэлэрэ, холбоһуктара кыттыылаах «Үтүө симфонията» диэн бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы музыка бэстибээл-куонкурсун тэрийэр кэмитиэтин мунньаҕын ыытта. Дьокуускайга бэс ыйын 22-30 күннэригэр ыытыллар тэрээһин Уһук Илин, Азия эдэр талааннаахтарын түмүөҕэ, 1200 киһи кытара былааннанар. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Дьокуускайга үлэ сырыытын түмүгүнэн Муусука Үрдүкү оскуолатын үөрэнээччилэрин көҕүлээһинин өйөөн, кини сорудаҕынан куонкурус ыытыллар. Тэрийэр кэмитиэти Уһук Илин уонна Арктика сайдыытыгар миниистирэ Алексей Чекунков уонна Ил Дархан Айсен Николаев салайыахтара. Сүүмэрдиир түһүмэх номнуо саҕаламмыт.

Олунньу 20 күнэ. Ил Дархан Г.М.Кривошапко аатынан филармония эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинигэр кэнсиэртиир саала арыллыытыгар репертуардара бэлэмин туһунан тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Туйаара Пестрякованы кытта кэпсэттэ. Көрөөччүлэргэ симфоническай оркестр бырагырааматын таһынан духовой оркестр бырагыраамата, камернай ансаамбыл, хор бары бэлэм буолуохтара. Филармония састаабыгар хас да айар кэлэктиип үлэлиир. Олортон саамай улаханнара — «Symphonica Artica» симфоническай оркестр дойду эрэгийиэннэрин филармонияларын истэригэр биир бастыҥ кэлэктиип буолар. Айсен Николаев саҥа кэнсиэртиир саалаҕа биллэр-көстөр улахан музыканнары ыҥыран кытыннарарга эттэ. Ил Дархан Арктикатааҕы эпос уонна ускуустуба  киинин Судаарыстыбаннас күнүгэр — балаҕан ыйын 27 күнүгэр арыйарга сорудахтаабыта.

Олунньу 20 күнэ. Айсен Николаев Муусука Үрдүкү оскуолатын ректора Надежда Зайкованы кытта Уһук Илин эдэр толорооччуларын симфоническай оркестра тэрийии туһунан кэпсэттэ. «Үтүө симфонията» диэн бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы музыка бэстибээл-куонкурс түмүгүнэн 60 кыайыылааҕын түмүөхтэрэ. Саҥа кэлэктиип бастакы сүрэхтэниитин бэстибээл-куонкурс гала-концерыгар буолуоҕа.

Олунньу 20 күнэ. Ил Дархан «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев эрэгийиэннээҕи уопсастыбаннай приемугар нэһилиэнньэни кытта көрүстэ. Анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕа Денис Елистеев дьиэ тутуутугар сирин боппуруоһа быһаарыллыбытыгар махтанна. Икки оҕолоох дьиэ кэргэн дьиэ туттарыгар ирдэнэр докумуоннары толорон, тута учаастакка бас билии бэриллиэҕэ. Дьокуускай дьаһалтата анал байыаннай дьайыы байыастарыгар ананыахтаах 1400 кэриҥэ сир учаастагын тарҕатарга бэлэмниир үлэни ыыттылар. Быйыл куорат бүддьүөтүттэн ити учаастактары уотунан хааччыйыыга үп көрүллэрэ былааннанар. Итиэннэ Айсен Николаевка сэрии, тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрин норуодунай хуорун бэрэссэдээтэлэ Марияна Попова кэлэктиип айар үлэтэ 60 сылыгар анаммыт кинигэни оҥорорго көмөлөһөргө эттэ. «Алаас» кинигэ кыһата 100 экземпляры босхо бэчээттиэҕэ.

Олунньу 20 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайдааҕы уйулҕа киинигэр психологтары кытта көрүстэ. Саха сирин психологтара Доннааҕы Ростовка байыаннай госпитальга 2023 сыл муус устар ыйыттан уонна Уһук Илин сиригэр-уотугар үлэлииллэр. Ил Дархан психологтарга байыаннай дьайыыга көмөлөрүн иһин махтанна, үлэлэрин үрдүктүк сыаналаата. Саха сирин эрэ буолбакка, атын эрэгийиэн байыастарыгар кытта тирэх буолалларын бэлиэтээтэ. Киин үлэлээбититтэн ыла уопсайа 18 тыһыынча көмө оҥоһуллубут. Киин 40 исписэлииһи федеральнай научнай киин баазатыгар үөрэттэрбит.

Олунньу 20 күнэ. Ил Дархан «Арассыыйа – мин историям» историческай пааркаҕа Аҕа дойду Улуу сэриитигэр олохторун толук биэрбит Саха сирин 2263 буойунун испииһэгин Москваҕа Кыайыы түмэлигэр тириэрдэргэ анаан туттарда. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Саха сириттэн 65 тыһыынча кэриҥэ биһиги биир дойдулаахтарбыт Ийэ дойдуларын көмүскүү туруммуттарыттан, 38 тыһыынча буойун сэрии толоонугар олохторун толук уурбута. Кэнники сылларга 2200-тэн тахса саха буойунун аата  сөргүтүллүбүтэ. Айсен Николаев быйыл «Бастионы Памяти» историческай аахсыйа чэрчитинэн биһиги биир дойдулаахтарбыт чиэһигэр Калужскай, Псковскай уонна Смоленскай уобаластарга мемориаллары туруоруохпут диэн бэлиэтээтэ. Мемориаллары туруоруу тэрилтэлэр, судаарыстыбаннай уонна чааһынай пуондалар үптэрин-харчларын суотугар тэриллэр. Итиэннэ Сталинград дьоруойдарыгар анаммыт мемориал Мамаев кургаҥҥа баар буолуоҕа.

Олунньу 21 күнэ. Ил Дархан Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр аналлаах тэрээһиҥҥэ Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарын, тыыл бэтэрээннэрин, байыаннай дьайыы буойуннарын эҕэрдэлээтэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар Николай Иванович Афанасьевка, Алексей Николаевич Березкиҥҥа, Мартын Герасимович Григорьевка,  Валентина ВасильевнаЕфремоваҕа, Семен Иванович Колтовскойга, Наум Трифонович Слепцовка, Валерий Михайлович Спиридоновка «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо» үрдүк наҕарааданы туттарда.

Олунньу 21 күнэ. Ил Дархан Амма улууһун Алтаныгар саха биллиилээх мелодиһа Валерий Ноев аатынан «Иэйии» култуура дьиэтин аһыллыытыгар кытынна. Олохтоох дьону эҕэрдэлээн туран, кулуубка саҥа оборудованиены ыларга сэртипикээт туттарда. Уопсайа тыһыынчаттан тахса квадратнай миэтэрэ иэннээх икки этээстээх дьиэҕэ 100 миэстэлээх саалалаах, литературнай түмэллээх, артыыстар, административнай хостордоох уонна да атын кабинеттар бааллар. Култуура киинэ «2020-2025 сылларга тыа сирин кэлимник сайыннарыы» судаарыстыбаннай федеральнай бырагырааманан тутуллунна. 2024 сыл бүтүүтэ эмиэ ити бырагырааманан Норуот айымньытын дьиэтэ улууска Михайловка дэриэбинэҕэ киирбитэ.

Айсен Николаев Аммаҕа Алтан сэлиэнньэтигэр уунан хааччыйыы тиһигин тутуутун бэрэбиэркэлээтэ. Саҥа эбийиэк хаачыстыбалаах иһэр уунан 700-тэн тахса киһилээх нэһилиэнньэлээх сэлиэнньэни хааччыйыаҕа. Эбийиэги бэлэмнээһин 99% тиийдэ, ыстаансыйа эспэртииһэтин түмүгүнэн үлэҕэ киллэрэргэ көҥүл аныгыскы нэдиэлэҕэ ылыллыаҕа. Эбийиэк кулун тутар 8 күнүгэр үлэҕэ киириэхтээх. Ситим сууккаҕа 200 куб.ууну оботторор носуос кыамталаах сир аннынааҕы холуодьастаах, 100 куб.м. уһуннаах уу ситимнээх, ууну ыраастыыр ыстаансыйалаах, ону таһынан түөрт резервуардаах. Эбийиэк «Ыраас уу» бырагырааманан тутуллубут.

Олунньу 22 күнэ. Ил Дархан Өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһатыгар саҥа аһыллыбыт эппэрээссийэлиир икки блогу көрдө. Быраастары уонна ыарыһахтары кытта кэпсэттэ, балыыһа 100 сыллаах үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээтэ. Саҥа блоктарга бииригэр – 3, иккиһигэр 2 эпэрээссийэлиир остуоллаах. Онон 10 остуолга биирдэ дьону эпэрээссийэлиир кыах баар буолла. Кэлиҥҥи сылларга балыыһа эмтиир оборудованиета 95% саҥардыллыбыт.

Олунньу 23 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарын, Арассыыйа Федерациятын Сэбилэниилээх Күүстэрин бэтэрээннэрин, саллааттарын уонна эписиэрдэрин Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүнэн — норуот бүттүүнүн бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ. Бу күнү биһиги Аҕа дойдуну көмүскээбит бэтэрээннэрбитигэр уонна бүгүҥҥү көмүскээччилэргэ — дойду национальнай интэриэһин, эйэлээх олоҕу туруулаһа сылдьар буойуннарбытыгар ытыктабылбытын бигэргэтэн туран бэлиэтиибит диэн этиллэр эҕэрдэҕэ.

Олунньу 23 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун өрөспүүбүлүкэҕэ Национальнай доруобуйа күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Бу бырааһынньык 2000 сыллаахха Бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаев ыйааҕынан бигэргэммитэ. Бу хайысхаҕа былааннаах үлэ ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ олох уһуна — 73,17 сааска тиийдэ. Саха сирэ оҕо төрөөһүнүнэн бастакы уон бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар киирэр. Бу барыта «Доруобуйа харыстабылын» национальнай бырайыак чэрчитинэн инфраструктураны уонна доруобуйа харыстабылын саҥардан сайыннарыыта дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин көҕүлээбит «Доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥардыы» федеральнай бырайыак чэрчитинэн ситиһилиннэ. 2018 сылтан доруобуйа харыстабылын 104 эбийиэгэ, ол иһигэр Уһук Илиҥҥэ кардиососудистай уонна онкологическай киин дьиэтэ туттулунна. Оттон 2030 сылга диэри «Уһун уонна көхтөөх олох» саҥа национальнай бырайыак чэрчитинэн өссө 15 эбийиэк тутары былаанныыллар.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Саас тыына лаппа биллэн, сылыйан-сырдаан, өрө көтөҕүллэн олунньу ыйы ситиһиилээхтик түмүктүөххэ.