Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Кулун тутар 24 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын, Бырабыыталыстыба салалтатын кытта уочараттаах сүбэ мунньаҕы ыытта. Уһук Илин эрэгийиэннэрин өйөөһүн салҕанарын – экэниэмикэ улаатыытын кииннэрин социальнай сайдыыларын былааннарын олоххо киллэрэргэ анаан үбүлээһин көрүллүбүтүн, Саха сиригэр субсидиялар элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр тиэргэннэрин тупсарыыга көмө буолуохтааҕын туһунан эттэ. Бырабыыталыстыбаҕа уонна экономика министиэристибэтигэр үлэни тэрийэллэригэр сорудахтаата. Итиэннэ гражданскай пилота суох көтөр ааллар технологияларын сайыннарыы эйгэтигэр билим-оҥорон таһаарыы киинин тэрийиини түргэтэтэргэ сорук туруорда. Маныаха Саха сирэ куонкуруһу ааһан, сэттэ эрэгийиэн ахсааныгар киирэн, федеральнай бүддьүөттэн 554,8 мөл. солк. кээмэйдээх эбии үбүлээһини ылыаҕа. Маны сэргэ мунньахха Ил Дархан «МУУС УСТАР» ыччат бэстибээлин түмүгүн таһаарда. Бэстибээл ыччат бэйэтин идиэйэтин, көрүүтүн тиэрдэр, уопутун үллэстэр былаһаакка буолбутун, аны араас хайысхаҕа кыттааччылар бырайыактарын үлэтэ салҕанарын ситиһиллиэхтээҕин туһунан эттэ.

Кулун тутар 24 күнэ. Ил Дархан Дойду Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы – Бэрэсидьиэн Уһук Илиҥҥэ боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев Уһук Илин эрэгийиэннэрэ Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэҕэ чөлүгэр түһэриини ыытар үлэлэригэр уонна бу сылга былааннарын дьүүллэһиигэ ыыппыт сүбэ мунньаҕар кытынна. Донбаһы чөлүгэр түһэриигэ Уһук Илин 11 эрэгийиэнэ кыттар. Быйыл 22 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа социальнай инфраструктураны чөлүгэр түһэрии торумнанар. 165 эбийиэккэ, ол иһигэр 4 балыыһаны, 14 оскуоланы, 5 уһуйааны, 8 оҕо былаһааккатын өрөмүөнүгэр үлэ барыаҕа. Тиэхиньикэни салгыы атыылаһыахтара. 2,6 тыһ. оҕону сынньатар былааннаахтар. Мунньахха ДНӨ баһылыга Денис Пушилин уонна муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара кытыннылар.

Кулун тутар 24 күнэ. Ил Дархан дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Энергетика» хайысхаҕа хамыыһыйатын мунньаҕын ыытта. Икки сүрүн боппуруоһу көрдүлэр. Эрэгийиэннэргэ энергетика ресурсаларын сааһылыырга уонна көдьүүстээхтик туһанарга оттук уонна эньиэргийэ баланстарын оҥоруу боппуруостарын дьүүллэстилэр. Бу улахан суолталаах, ол иһигэр гаастааһын бырагыраамаларын олоххо киллэриигэ, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах эньиэргийэ төрүттэригэр көһүүгэ, итиэннэ чох бырамыысалыннаһын билиҥҥи туругун уонна чох хостуур тэрилтэлэр кэлимник үлэлииллэригэр ирдэнэр өйөбүл миэрэлэри ырыттылар. Эрэгийиэннэр, биисинэс уонна билим бэрэстэбиитэллэрэ бэйэлэрин этиилэрэ дойду Энергетикэҕэ министиэристибэтин кытта уопсай ньымалары уонна быһаарыылары оҥорууга салгыы үлэлииргэ төрүөт буолуохтара.

Кулун тутар 25 күнэ. Айсен Николаев Култуура үлэһитин күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ култуура эйгэтигэр 10 тыһыынчаттан тахса киһи үлэлиир, хас биирдиилэрэ — духуобунас, эньиэргийэ уонна талаан диэн бэлиэтээтэ уонна бэриниилээх үлэлэрин иһин махтанна. Бу сылтан Арассыыйаҕа «Земскэй култуура үлэһитэ» бырагыраама үлэтэ саҕаланар, бу сэлиэнньэлэргэ уонна кыра куораттарга исписэлиистэри өйүүргэ дьоһун хардыы буоларын туһунан эҕэрдэҕэ этиллэр.

Кулун тутар 25 күнэ. Айсен Николаев Национальнай социальнай көҕүлээһини олоххо киллэриигэ Сэбиэт мунньаҕын ыытта. 2024 сыл түмүгүнэн Саха сирэ дойдуга олох хаачыстыбатын рейтинин индексынан 44-с миэстэттэн 26-с миэстэҕэ тахсыбытын туһунан иһитиннэрдэ. Кэнники сылларга Саха сиригэр олох хаачыстыбатын тупсарыыга туһуламмыт стратегическай бырагыраамалар ылылыннылар, инфраструктурнай уонна социальнай бырагыраамалар үбүлэнэллэр, ол иһигэр оҕолоох ыаллары өйүүр дьаһаллар. Ил Дархан Саха сиригэр бу хайысхаҕа өссө элбэх үлэ барыахтааҕын бэлиэтээтэ.

Кулун тутар 26 күнэ. Айсен Николаев Мурманскайга «Арктика — диалог (кэпсэтии) сирэ» норуоттар икки ардыларынааҕы VI пуорумҥа үлэтин саҕалаата. «Хоту таһаҕаһы тиэйиигэ судаарыстыбаннай өйөбүл тирээн турар турар соруктара уонна инники кэскилэ» диэн сиэссийэҕэ кытынна уонна Хоту таһаҕаһы тиэйии төрүттэрин тупсарыыга бэйэтин этиилэрин киллэрдэ. Тэрилтэлэргэ таһаҕаһы хоту тиэйиигэ федеральнай бүддьүөттэн кирэдьиити биэрии болдьоҕун үс сылтан биэс сылга диэри уһатар тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ. Итиэннэ тырааныспар ороскуотун толуйууга бүддьүөттэн субсидия көрүллүөхтээҕин туһунан эттэ. Ону таһынан флот саҥардыллыытын боппуруостарыгар тохтоото. Жатайдааҕы судоверфи тутуу бастакы түһүмэҕэ түмүктэнэн эрэрин туһунан санатта. Саха сирин Арктика улуустарыгар эргиэн-логистика кииннэрин арыйыы бырайыагын олоххо киллэрии туһунан кэпсээтэ. 10 улууска оннук киин үлэҕэ киирбитин, хаалбыт 3 улууска бу сыл бүтүөр диэри оҥоһулларын туһунан эттэ.

Кулун тутар 26 күнэ. Ил Дархан пуорумҥа дойду Судаарыстыбаннай сэбиэтин алта хамыыһыйатын холбоһуктаах мунньаҕар кытынна. «Арктика уонна Хотугу муора пордун сайдыылара» национальнай бырайыакка анаммыт кэпсэтиигэ Арктика сирин-уотун сайыннарыы энергетика боппуруостарын быһаарыыта суох кыаллыбатын, генерация саҥа эбийиэктэрин тутууну, баары саҥардыыны уонна уот ситимин хаһаайыстыбатын тутууну эрэйэрин бэлиэтээтэ. Саха сиригэр 73 гибриднай энергокомплекс тутуллуохтааҕыттан 12-тэ номнуо туһаныллар. Бу аҥардас 2024 сылга 1577 туонна дизельнэй оттугу, ол эбэтэр 177 мөл. солк. кэмчилээтэ. Маны салгыы сайыннарарга кирэдьииккэ бырыһыан ставката үрдүгүн уонна инвестордарга судаарыстыба өйөбүлүн боппуруостарын быһаарыы суолталааҕын туһунан Айсен Николаев эттэ. Уот тарыыбын улаатыыта Арктика сайдыытын атахтыырын бэлиэтээтэ. Саҥа национальнай бырайыакка уонна пуорум түмүк резолюциятыгар уот тарыыбын тэҥнээһини хааччыйар миэрэлэри оҥоруу туһунан этии киллэрдэ. Ил Дархан ураты болҕомтону Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын өйөөһүн боппуруостарыгар уурда. Маныаха 2021 сыллаахха анал бырагыраама ылыллыбытын үрдүнэн, биллэр хамсааһын тахса илигинэн, өйөбүл тэрээһиннэрин национальнай бырайыактарга туспа блогунан киллэрэр тоҕоостооҕун туһунан эттэ.

Кулун тутар 27 күнэ. Айсен Николаев салгыы пуорумҥа Хотугу муора суолун сайыннарыы туһунан сиэссийэҕэ «Хоту-Соҕуруу» тырааныспар көрүдүөрдэрин уонна уу суолларын туһаныы кыахтарын туһунан иһитиннэрдэ. Чуолаан тырааныспар саҥа суолун – «Дьэлиҥдэ-Мохэ» нөҥүө Кытайы уонна Амур уобалаһын сибээстиир Хотугулуу-Илиҥҥи көрүдүөрү сайыннарыы дьоһун суолтатын бэлиэтээтэ. Таһаҕас тимир суолунан Аллараа Бэстээххэ, салгыы навигация кэмигэр Өлүөнэ өрүһүнэн Найба пуортугар, онтон Хотугу муора суолунан тириэрдиллиэҕэ. Бу бырайыагы Саха сирэ, Амур уобалаһын уонна Хэйлунцзян бырабыынсыйатын кытары оҥороллор. Эһиил маршруту Амур нөҥүө тимир суол муостата тутулла илигинэ да саҕалыыр былааннаахтар. «Илиҥҥи Меридиан» бырайыагынан таһаҕас Халыма федеральнай суолунан Хаандыгаҕа, салгыы Дьааҥы улуустарынан Уус Куйгаҕа, онтон Найба пуортугар тириэрдиллэрэ ороскуоттары биллэ кыччатыан сөбүн туһунан Ил Дархан бэлиэтээтэ. Итиэннэ Айсен Николаев Хотугу муора суолугар айан куттала суох буолуутун хааччыйыы, быыһыыр инфраструктураны оҥоруу боппуруостарыгар тохтоото.

Кулун тутар 27 күнэ. Айсен Николаев дойду Сир баайын туһаҕа таһаарыыга федеральнай ааҕыныстыбатын салайааччыта Олег Казановы кытта көрсүһүүтүгэр 2025-2027 сылларга «Геология: номоҕу сөргүтүү»  федеральнай бырайыак иккис түһүмэҕин олоххо киллэрии боппуруостарын көрдүлэр. Саха сиригэр 26 эбийиэккэ үлэ былааҥҥа турар. Уопсайа 18,4 млрд солк. суумалаах геологическай чинчийии үлэтэ барыаҕа. 11 эбийиэк кытаанах минераллары хостооһуҥҥа, 10 – углеводороднай сырьеҕа, 5 эбийиэк эрэгийиэннээҕи геологическай чинчийэр үлэҕэ ананыаҕа. Итини тэҥэ, кэлэр 10 сылга олоххо киллэрэргэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнин өйөбүлүнэн 142 млрд солк. суумалаах 112 геологическай чинчийии ыытыллар учаастактарын испииһэгэ эрдэ оҥоһуллан сөбүлэһиллибитэ.

Кулун тутар 27 күнэ. Ил Дархан Мурманскайга  VI норуоттар икки ардыларынааҕы Арктика пуорумун пленарнай мунньаҕар кытынна. Манна Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бэйэтин этиитигэр дойду Арктикатааҕы зонатын кэскиллээх сайдыытыгар туһуламмыт соруктары туруорда. Олор истэригэр — дойду суверенитетын уонна национальнай интэриэстэрин көмүскээһин, өр кэмнээх социальнай-экэнэмиичэскэй уонна тырааныспар-логистика сайдыыта, научнай чинчийиилэри ыытыы, килиимэт уларыйыытын, ирбэт тоҥу үөрэтии уонна кэтээн көрүү, айылҕаны харыстааһын, Уһук Хотугу нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыы, генеральнай былааннарын оҥоруу, дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга тэтимнээх үлэни ыытыы. Айсен Николаев пуорум түмүгүн туһунан санаатын үллэстэригэр Арктика инники сайдыытыгар, олох хаачыстыбатын тупсарыыга туһуламмыт бары национальнай бырайыактарга Арктиканы сайыннарыы ураты тутуллара наадатын, оччотугар хоту нэһилиэнньэлээх пууннарыыны тупсарыы үлэтэ өссө тэтимириэҕин бэлиэтээтэ. Доруобуйа харыстабылын, үөрэх уонна тырааныспар инфраструктуратын сайыннарыыга туспа көрүү ирдэнэрин эттэ.

Кулун тутар 28 күнэ. «Саха сирэ — дьоруойдар дойдулара» диэн салайар каадыры үүннэрэр бырагыраамаҕа киирэргэ 300-тэн тахса байыас онлайн-тестированиены ааста. Онуоха билигин байыаннай дьайыыга кытта сылдьар байыастарга анаан  тургутууну ааһалларыгар туспа болдьоҕу эбии көрдүлэр. Ол туһунан Ил Дархан иһитиннэрдэ. «Биһиги инники кирбиигэ сылдьар байыастарбытыгар тест толороллоругар туспа болдьоҕу — муус устар 7-10 күннэрин көрдүбүт. Салгыы хас биирдиилэрэ кэпсэтиини ааһыахтара. Ол түмүгүнэн бырагыраама кыттыылаахтарын бастакы бөлөҕө сүүмэрдэниэҕэ», — диэн бу бырагырааманы көҕүлээччи Айсен Николаев иһитиннэрдэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Кулун тутар ый номнуо ааһан, муус устар ыйга үктэннибит. Сааскы түбүктэрбит үтүө түмүктээх, үлэбит таһаарыылаах буоллун.

Афанасий Ноев