Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Ыам ыйын 12 күнэ. Ил Дархан Россия Дьоруойа, өрөспүүбүлүкэ ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистирин эбээһинэһин толорооччу Игорь Юргин Арассыыйа Үөрэҕин министиэристибэтигэр үлэлии көһөрүн туһунан иһитиннэрдэ. Дойду Үөрэҕин миниистирэ Сергей Кравцов Саха сиригэр кэлэ сылдьан, Игорь Юргины министиэристибэ иитии бэлиитикэтигэр эппиэттиир биир сүрүн департаменын салайарга этии киллэрбит. Айсен Николаев Игорь Васильевич «Дьоруойдар кэмнэрэ» бэрэсидьиэн бырагырааматыгар кыттан, онтон өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатыгар үлэлээн, бэйэтин эппиэтинэстээх уонна аһаҕас киһи буоларын көрдөрдө диэн бэлиэтээтэ. Ил Дархан: «Киниэхэ настаабынньык буолбутум улахан чиэс, Саха сиригэр ылбыт уопута дойду таһымнаах үлэтигэр туһалыаҕа, бу анааһынтан киһи киэн туттар», — диэн эттэ.

Ыам ыйын 14 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Дьоруойа Дмитрий Куценконы чиэстээһиҥҥэ киниэхэ 1,5 мөл. солк. сэртипикээти туттарда. Айсен Николаев Дмитрий анал байыаннай дьайыы балаһатыгар бэйэтин эр санаалаах хорсун буойун быһыытынан көрдөрбүтүн, кини хамаандалыыр батальона Севастополь муора пехотатын 810-с биригээдэтин подразделениеларын ортолоругар бастыҥ аатын сүкпүтүн туһунан эттэ. «Бары байыастарга махтанабын, Саха сирин байыастара хайдах курдук хорсуннарын бары билэллэр, оттон тыылга биһиги экэниэмикэни бөҕөргөтөн, туох кыалларынан көмөлөһөн, Кыайыыны чугаһатабыт», — диэн бэлиэтээтэ. Бу күн Ил Дархан Арассыыйа Дьоруойдара Дмитрий Куценкоҕа уонна Александр Колесовка кинилэр ааттара иҥэриллибит алмаастар пааспардарын, куопуйаларын туттарда.

Ыам ыйын 14 күнэ. Ил Дархан ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтэр уонна куттал суох буолуутун хааччыйар хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Ойуур баһаарын утары өйдөтөр, сэрэтэр үлэни күүһүрдэргэ соруйда. Ыам ыйын саҥатыттан 23 тыһ. тахса га уопсай иэннээх 75 ойуур баһаара уонна 5 тыһ. тахса га уопсай иэннээх 162 ландшафтнай баһаар бэлиэтэммит. Айсен Николаев бу былырыыҥҥы сылы кытта тэҥнээтэххэ элбэҕин, улуустарга, куорат уокуруктарыгар дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөтөр-сүбэлиир, быһаарар үлэ ситэтэ суоҕун бэлиэтээтэ. Баһаар буруйдаахтарын эппиэтинэскэ тардарга, ону быһаарар үлэни күүһүрдэргэ эттэ.

Ыам ыйын 15 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун аан дойдутааҕы Дьиэ кэргэн күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 169 тыһ. тахса дьиэ кэргэн баарыттан, 34 665 — элбэх оҕолоох. Оҕо төрөөһүнүнэн Уһук Илиҥҥэ бастакы миэстэни ылабыт, быйыл номнуо 3,3 тыһ. тахса оҕо төрөөтө. Онно федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи өйөбүл дьаһаллара төһүү күүс буолаллар. «Үйэ оҕолоро» тус сыаллаах хапытаал кээмэйэ быйыл 116 тыһ. солк. диэри улаатта. Ааспыт үс сылга уонна бу сыл түөрт ыйыгар холбоон 35 тыһ. тахса төлөбүр оҥоһулунна. «Дьиэ кэргэн» эрэгийиэннээҕи ийэ хапытаала бу иннинэ икки төгүл үрдээн, 300 тыһ. солк. тэҥнэстэ, быйылгыттан төрдүс уонна онтон кэлэр оҕо төрөөтөҕүнэ көрүллэр буолла. Ааспыт сылтан ыла 25 саастарыгар диэри холбоспут ыалга биир кэмнээх харчынан көмө оҥоһуллар.

Ыам ыйын 15 күнэ. Ил Дархан «Саха» судаарыстыбаннай теле-араадьыйа хампаанньа ханаалын «Быһа кэпсэтии» биэриитигэр өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыйытыыларыгар эппиэттээтэ. Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылыгар саха норуотуттан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут Федор Кузьмич Попов төрөөбүт дойдута — Мэҥэ Хаҥалас улууһун Сыымах сэлиэнньэтэ алтынньыга гааска холбонуоҕун иһитиннэрдэ. Бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуон судаарыстыбаннай эспэртиисэни ааспыт,  үлэ көхтөөхтүк ыытыллар.

Айсен Николаев Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэ болуоссатыгар фонтаны бэс ыйын 1 күнүгэр холбуур былааннаахтарын, күн-дьыл туран биэрдэҕинэ эрдэлиэн сөбүн эттэ. Киин болуоссат тупсан, дьон мустар сиринэн буолбутун, олус элбэх киһи, оҕолоох дьон күүлэйдиирин бэлиэтээтэ.

Эдьигээҥҥэ «Кыайыы 65 сыла» хочуолунайга саҥардыы үлэтэ ыытылларын Ил Дархан иһитиннэрдэ. Быйыл кыһын хочуоллар алдьананнар, ыксаллаах быһыы-майгы үөскүү сылдьыбыта. Сайын устата түөрт хочуолу уонна икки чох конвейерын уларытыахтара, 560 миэтэрэттэн тахса ититии ситимин саҥардыахтара. Бу саас улууска Бэстээххэ саҥа хочуолунай үлэҕэ киирбитэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн навигацияҕа 505 тыһ. тахса туонна уматык миэстэтигэр тириэрдиллиэҕэ.

Айсен Николаев быйыл да биир кэлим эксээмэҥҥэ муҥутуур 100 баалы ылбыт оскуоланы бүтэрээччилэргэ  100 тыһ. солк. төлөбүр оҥоһуллуоҕун иһитиннэрдэ. 2022 сылтан үс сыл устата харчынан бириэмийэни 75 үөрэнээччи ылбыт.

Бу сайын 4500 устудьуон стройэтэрээттэринэн хабыллан, Дьокуускайга уонна улуустарга араас хайысхаҕа үлэлиэхтэрэ диэн Ил Дархан эттэ.

Ыам ыйын 15 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Наукаларын академиятын академига Александр Сергеев салайааччылаах Физика уонна математика Национальнай Киинин дэлэгээссийэтин кытта көрүстэ. Хотугу Илиҥҥи федеральнай университет анал үөрэх-наука киинин үөрэнээччилэрин уонна устудьуоннар кэккэлэриттэн чинчийэр уонна сыыппара үөрүйэхтээх каадыры бэлэмнээһин боппуруостарын дьүүллэстилэр. Бөдөҥ хампаанньалар кыттыылаах информационнай хайысха уонна искусственнай интеллект саҥа хайысхаларыгар бииргэ үлэлээһин бырайыагын олоххо киллэриини былаанныыр туһунан этилиннэ.

 Ыам ыйын 16 күнэ. Айсен Николаев Өймөкөөн улууһугар үлэлээтэ. Бастаан Уус-Ньара бөһүөлэгин аэропордун саҥардыы үлэтин көрдө. Эбийиэк дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Магистральнай инфраструктураны саҥардыы уонна кэҥэтии биир кэлим былаана» национальнай бырайыагынан тутуллар. Үлэ сүрүн түһүмэҕэ 2024 сыл ахсынньытыгар түмүктэммит. Аэропорт үлэҕэ киирэргэ көҥүлү ылбыт. Көтөр-түһэр балаһа сөмөлүөтү түһэрии радиотехническай хааччыйыы аныгы тиһигин кытта сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллубут. Ол эрээри 2024 сыллааҕы тутуу сезонугар бэдэрээччит тэрилтэтэ сырдатар оборудованиены туруорууну, ыраастыыр тутуулары оҥорууну уонна электрическэй уот ситимин эбии тардыыны ситэрбэтэх. Бу үлэлэри быйыл бэс ыйын 1 күнүгэр диэри саҕалаан, суһаллык хаачыстыбалаахтык оҥорорго этилиннэ.

Уус Ньара бөһүөлэккэ Айсен Николаев Кыайыы болуоссатыгар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр олохторун толук уурбут буойуттар пааматынньыктарыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда.

Ил Дархан улуус киинигэр хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрөр бырагырааманан 55 кыбартыыралаах дьиэ тутуутун хаамыытын көрдө. Үлэ былаан быһыытынан бара турар. Эбийиэк бу сыл үһүс кыбаарталыгар үлэҕэ киириэҕэ. Салгыы Айсен Николаев хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыахтаах Ленин уулуссатын көрдө. Бу суолу бүтүннүү аспаалынан бүрүйүөхтэрэ, тротуардары оҥоруохтара, сырдатыы үлэтин ыытыахтара. Манна бөһүөлэк уонна оройуон иккиэн кыттыһан үбүлүүллэр. Үлэлэр быйыл уонна кэлэр сылга ыытыллыахтара. Ааспыт сылга үс килэмиэтир кэриҥэ усталаах уулуссалар бөһүөлэккэ оҥоһуллубуттар.

Ил Дархан анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕа Григорий Васильев дьиэ кэргэнин кытта көрүстэ. Айсен Николаев Григорийга хорсун быһыытын иһин махтанна. Григорий Васильев 2024 сыллаахха байыаннай дьайыы зонатыгар ыарахан эчэйии ылан, эппэрээссийэлэнэн, демобилизацияламмыт, салгыы доруоубйатын чөлүгэр түһэрэр. Дьиэ кэргэнэ бары төлөбүрү ылбыт, өйөбүл миэрэлэринэн туһаммыт.

Ил Дархан бырамыысыланнай тэрилтэлэр салайааччыларын кытта көрсөн сүбэ мунньах ыытта. Өймөкөөҥҥө көмүс  уопсай саппааһа — 154 туонна. Маны таһынан үрүҥ көмүс, сурьма, хорҕолдьун уонна тутуу матырыйаалларын саппааһа баар. Манна 46 хампаанньа үлэлиир. Улуус бүддьүөтүгэр нолуоктан киирии 60%-на бу хампаанньалартан. Айсен Николаев оройуон социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт бырайыактарга сир баайын туһанааччыларын кыттыыларын улаатыннарар наадатын туһунан эттэ. Бу хайысхаҕа улуус саҥа дьаһалтата, баһылык Александр Оконешников кэнники ыйдарга үчүгэйдик үлэни ыыппыттарын бэлиэтээтэ.

 Ыам ыйын 17 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа норуодунай учуутала, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй физикаҕа учуутала Виктор Филиппович Потаповы 75 сааһынан чиэстиир тэрээһиҥҥэ уһулуччулаах педагогу истиҥник эҕэрдэлээтэ уонна «Гражданскай килбиэн» бэлиэнэн наҕараадалаата. «Виктор Филиппович — үтүөкэн учуутал. ССРС норуодунай учуутала Михаил Андреевич Алексеев үөрэнээччитэ, дьыалатын салҕааччы, муударай уһуйааччы, бэйэтин идэтин уонна үөрэнээччилэрин ис сүрэҕиттэн таптыыр учуутал, кини билиини биэриитэ, хас биирдии оҕоҕо ытыктабыллаах сыһыана, физикаҕа таптала оскуола сүрүн тирэҕинэн буолар», —  диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Кыстыгы этэҥҥэ аастыбыт, Ньукуолун күнэ чугаһаан, күөххэ үктэнэр, тулабыт силигилиир үтүө кэммит тиийэн кэлбитинэн!

Афанасий Ноев