Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Ыам ыйын 19 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Дьоруойа, өрөспүүбүлүкэ ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистирин эбээһинэһин толорооччу Игорь Юргины кытта көрүстэ. Дьоруой дойду Үөрэҕин министиэристибэтигэр иитии бэлиитикэтигэр эппиэттиир биир сүрүн департаменын салайааччынан үлэлии көһөр. Айсен Николаев киниэхэ өрөспүүбүлүкэҕэ үлэтин иһин махтанна уонна «Гражданскай килбиэн» бочуоттаах бэлиэни туттарда, саҥа үлэ миэстэтигэр ситиһиилэри баҕарда. Игорь Юргин Ил Дархаҥҥа, Саха сирин Бырабыыталыстыбатыгар, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар итэҕэйэллэрин, өйүүллэрин иһин махталын тиэртэ.

Ыам ыйын 20 күнэ. Ил Дархан Чөркөөхтөөҕү «Саха сирин бэлитиичэскэй сыылката» историческэй-мемориальнай түмэлгэ Социалистическэй Үлэ Дьоруойа, норуодунай суруйааччы, уһулуччулаах уопсастыбаннай диэйэтэл Дмитрий Кононович Сивцев — Суорун Омоллоон аатын иҥэрэр туһунан ыйаахха илии баттаата. Таатта улууһугар Чөркөөктөөҕү түмэл Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн уонна уопсастыбаннас күүһүнэн тэриллэн, 1977 сыллаахха  арыллыбыта. Манна өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан үлэ кэлэктииптэрин көмөтүнэн көһөрүллэн аҕалыллыбыт 20 араас тутуу баар. Сүрүн эбийиэктэриттэн биирдэстэринэн XX үйэ саҥатыгар олохтоох маастардар туппут Николаевскай таҥараларын дьиэтэ буолар.

Ыам ыйын 21 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун Ырыа күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Бу бырааһынньык өрөспүүбүлүкэҕэ 2022 сыллаахха олохтоммута, үөрүүлээх күн биһиги музыкабыт, ырыабыт нэһилиэстибэтэ баайын-дуолун бэлиэтиир, Саха сирин куораттарыгар уонна сэлиэнньэлэригэр элбэх омуктаах өрөспүүбүлүкэбит норуоттарын тылларынан төрөөбүт дойдуга, олоххо таптал туһунан киэҥник биллибит ырыалары оҕоттон саҕалаан аҕам саастаахха тиийэ толоруохтара диэн эҕэрдэҕэ этиллэр. Саха сиригэр 1,5 тыһ. кэриҥэ вокальнай, хоровой кэллэктииптэрэ, эстрада устуудьуйалара  талааннаах дьону түмэллэр. Кинилэр баар буоланнар, ырыа үтүө үгэстэрэ харыстанар уонна көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдиллэр, композитордар, мелодистар уонна поэттар үлэлэрэ киэҥ эйгэҕэ тахсар диэн Ил Дархан бэлиэтээтэ.

Ыам ыйын 21 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйаҕа Полярник күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 40%-на Полярнай эргимтэ таһыгар сытарын, онон бу күн Саха сиригэр ураты суолталааҕын, Арктика олохтоохторо үйэлэр тухары килиимэт уустук усулуобуйатыгар айылҕаны кытта олохторун дьүөрэлээн, оҕолорун улаатыннараллар, үлэлииллэр, айаллар-тутталлар, төрүт үгэстэрин эрэ харыстаабаттар, экэниэмикэ аныгы сүүрээннэригэр көхтөөхтүк кытталар диэн бэлиэтээтэ. Арктика улахан инникилээх, бүгүн биһиги хотугу кыраайы чинчийиигэ, үөрэтиигэ, сайыннарыыга, Арктикаҕа дойдубут балаһыанньатын күүһүрдүүгэ  олохторун анаабыт дьиҥнээх дьоруойдары ахтан-санаан ааһабыт, кинилэр ортолоругар ураты миэстэни Сэбиэскэй Сойуус уонна Арассыыйа Дьоруойа  Артур Чилингаров ылар диэн эҕэрдэҕэ этиллэр.

Ыам ыйын 21 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа үпкэ миниистирэ Антон Силуановы кытта оробуочай көрсүһүүтүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ сыһыаннаах боппуруостары кэпсэттэ. Экэниэмикэ билиҥҥи балаһыанньатыгар бүддьүөт туолуутун уонна хотугу социальнай суолталаах таһаҕаһы тиэйиини-таһыыны хааччыйыыны дьүүллэстилэр. Саха сирин баһылыга инники үлэҕэ этиилэри киллэрбитин Силуанов өйөөтө. Ылыммыт быһаарыыларбыт инники үлэбитин тэтимирдэргэ көмөлөөх, Саха сирин олохтоохторугар туһалаах диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Ыам ыйын 22 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун үлэҕэ ытыктабылы, өбүгэ үгэһэ сөҕүмэр күүһүн уонна төрөөбүт сиргэ тапталы кэрэһилиир Сайылык күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Сайылык күнүн Саха сиригэр баара-суоҕа сэттэ сыллааҕыта олохтообуппут, ити эрээри бу үтүө үгэспит ааспыт үйэлэртэн силис тардар диэн бэлиэтээтэ. Бүгүн сайылык саха ыалын олоҕор-дьаһаҕар ылар суолтатыгар болҕомто ууруллар, сайдарыгар саҥа тыын угуллар, Саха сиригэр 309 сайылык баар, сүрүннээн үүт-табаарынай пиэрмэлэр уонна субай сүөһүнү уотар хайысхалаах, өлгөм үүнүүлээх мэччирэҥ сирдэргэ 35 тыһ. ынах сүөһү, ол иһигэр 17 тыһ. ыанар ынах таһаарыллар, 1,5 тыһ. кэриҥэ биир дойдулаахпыт үрүҥ илгэни үрүлэтэр, эт бородууксуйатын дэлэтэр», — диэн эҕэрдэҕэ этиллэр. 250 тахса сайылык ынаҕы ыыр аныгы аппараатынан хааччылынна, 270 тахса сайылык уот ситимигэр холбонно, генератордары, күн уотунан үлэлиир панеллары, сыыппара технологияларын, сибээс сириэстибэлэрин көхтөөхтүк туһаналлар. Бу барыта фермердэр үлэлэрин чэпчэтэр, оҥорумтуону уонна бородууксуйа хаачыстыбатын үрдэтэр.

Ыам ыйын 22 күнэ. Ил Дархан дойду Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Новагы кытта көрүстэ. Өрүттэр Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан кэпсэттилэр. Нэһилиэнньэни уонна өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэрин уотунан эрэллээхтик хааччыйыы, ону тэҥэ уот ситимин комплексыгар тарыыбы бэрээдэктээһиҥҥэ тэҥнэбил боппуруостарын көрдүлэр.

Ыам ыйын 22 күнэ. Айсен Николаев дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин  «Энергетика» хайысхатыгар хамыыһыйатын мунньаҕын салайан ыытта. Оттук-энэргиэтикэ салааларын каадырынан хааччыйыы боппуруостарын дьүүллэстилэр. Ил Дархан каадыры бэлэмнээһин технологическэй соруктарга эппиэттиэхтээҕин, билигин искусственнай интеллект күүскэ сайдыыта үлэни автоматизациялыырга кыах биэрэрин, саҥа матырыйааллар олоххо киирэллэрин, робототехника таһыма үрдүүрүн, онон  саҥа үөрүйэхтэри баһылаабыт специалистары бэлэмнииргэ үөрэх бырагыраамаларын сөп түбэһиннэрэр ирдэнэрин туһунан эттэ. Билигин оттук-энэргиэтикэ комплексыгар 2,7 мөл. киһи үлэлиир, үлэһит орто сааһа үрдүүр, оробуочай каадыр ирдэнэр. 2029 году сылга 300 тыһ. кэриҥэ үлэһиккэ наадыйаллар. Айсен Николаев холобур быһыытынан Саха сиригэр орто анал үөрэх кластердарын сайыннаралларын, бырамыысаланнас тэрилтэлэрэ үөрэх бырайыактарыгар кытталларын туһунан кэпсээтэ.

Ыам ыйын 23 күнэ. Ил Дархан «Комсомольскай правда» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыта лоп курдук 100 сылын туолбутунан кэллэктииби эҕэрдэлээтэ, «Комсомольскай правда»  дойдубут историятын барытын түмэр, мөлүйүөнүнэн дьон итэҕэлин ылбыт, журналистика бастыҥ үгэстэрин илдьэ сылдьар, бириэмэ куолаһа диэн бэлиэтээтэ, тыыннаах тылларын, ааҕааччыга убаастабылларын иһин махтанна. Айсен Николаев суруналыыстарга интервью биэрдэ.

Ыам ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун Славянскай сурук-бичик уонна култуура күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Сибэтиэйдэр Кирилл уонна Мефодий айбыт славянскай азбукалара үөрэхтээһин, култуура, духуобунас сыаннастара уонна үгэстэрэ сайдыытыгар тирэх буолбута, кириллицаҕа олоҕурбут элбэх омуктаах Арассыыйа норуоттарыгар сурук-бичик, литература тыла баар буолбута диэн эҕэрдэҕэ этиллэр. Бу күн үгэс быһыытынан сурук-бичик уонна култуура сайдыытыгар, норуоттар сомоҕолоһууларыгар кылаат иһин Кирилл уонна Мефодий аатынан Ил Дархан бириэмийэтэ туттарыллар. Быйыл Ил Дархан бириэмийэтэ култуура нэһилиэстибэтин бөҕөргөтүүгэ уонна харыстааһыҥҥа көхтөөх үлэтин иһин А.Е. Кулаковскай аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыларга отделын сэбиэдиссэйэ Ирина Стрекаловскаяҕа ананна.

Ыам ыйын 24 күнэ. Ил Дархан уопсастыбаннай сирдэри тупсарыы саҥа сүүмэрдээһинигэр Саха сирин бырайыактарыгар куоластаата. «Быйыл өрөспүүбүлүкэ 34 нэһилиэнньэлээх пуунуттан 76 бырайыак кыттар. Бастаабыт бырайыактарга федеральнай хааһынаттан үп көрүллүөн сөп. 2019 сылтан Саха сиригэр 101 уопсастыбаннай эйгэ тупсарылынна. Бу нэһилиэнньэ сөбүлээн мустар миэстэлэринэн буолбут кытыллар, пааркалар, искибиэрдэр, биһиги өссө улаханы ситиһэр кыахтаахпыт, бары тутуспутунан инникибит туһугар куоластыаҕыҥ», — диэн Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыҥырда. Эбийиэктэри тупсарыыга куоластааһын муус устар 21 күнүттэн бэс ыйын 12 күнүгэр диэри Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Олох инфраструктурата» национальнай бырайыак «Куорат табыгастаах эйгэтин тэрийии» бырагырааматын барар. Куоластааһыҥҥа Арассыыйа хас биирдии 14-тэн үөһэ саастаах олохтооҕо кыттыан сөп.

Ыам ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев «Газпром нефть» бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Александр Дюковы кытта көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ стратегическай бырайыактары олоххо киллэрии боппуруостарын, ньиэп бородууктатынан хааччыйыы туһунан дьүүллэстилэр. Бииргэ үлэлээһини салгыы сайыннарарга кэпсэттилэр. Итиэннэ Саха сиригэр футбол сайдыытын боппуруостарыгар тохтоотулар. Александр Дюков —Арассыйатааҕы футбол сойууһун салайааччыта, сойууһу кытта сөбүлэҥэ өссө түөрт сылга уһатылынна.

Ыам ыйын 25 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун Оһуохай күнүнэн  эҕэрдэлээтэ. «Бу бырааһынньык биһиэхэ дьоһун суолталаах, тоҕо диэтэххэ култуурабыт уонна төрүт үгэспит өрөспүүбүлүкэбитин ураты тыынныыр уонна бөҕөргөтөр, биһиги Олоҥхобут дойдутугар тапталбытын, үгүс үйэлэри уҥуордаан кэлбит устуоруйабытынан киэн туттуубутун оһуохай үҥкүүтүнэн кэрэһилиибит», — диэн бэлиэтээтэ. 2022 сыллаахха Арассыыйа норуоттарын тылынан уонна өйүнэн айбыт култуураларын үйэлээх баайын кэрискэтигэр оһуохайы киллэрии Саха сирин норуоттарыгар сүҥкэн суолталааҕа саарбаҕа суох диэн этиллэр эҕэрдэҕэ. Оһуохай үҥкүүтүн чөл хаалларар уонна сайыннарар кэлим былаан ылыллыбыта, оһуохайы таһаарааччылар айар мастарыскыайдара тэриллибиттэрэ, талааннаах оһуохайдьыттарга истипиэндьийэ бырагыраамалара олохтоннулар, сыыппара ресурсата ырытыллан оҥоһуллар, научнай үлэлэр бэчээккэ тахсаллар, Саха сирин эдэр көлүөнэ олохтоохторугар норуот үҥкүүтүгэр тапталы иҥэрэр, билиини кэҥэтэр кыаҕы биэрэр бэстибээллэр уонна куонкурустар тэриллэллэр. 2025 сылга оһуохай үҥкүүтэ үгэс быһыытынан толоруллар түһүлгэлэрин хабар култуурунай-туристическай маршруттары торумнааһын саҕаланна, ону таһынан өрөспүүбүлүкэ улуустарын сирдэригэр-уоттарыгар «Түөлбэ оһуохайа» диэн экспедициялар тэриллиэхтэрэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Самаан сайыммыт кэлэн, тулалыыр айылҕабыт тыллан, күөҕүнэн сууланар кэмигэр дууһабыт сырдаатын, санаабыт көтөҕүлүннүн!

Афанасий Ноев