Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Бэс ыйын 2 күнэ. Айсен Николаев Аллараа Халыма улууһугар үлэлээтэ. Улуус киинигэр — Черскэйгэ саҥа мобильнай энергокомплекс тутуутун хаамыытын көрдө. Олохтоохтор бигэ туруктаах уотунан хааччыйыы боппуруоһун уруккуттан туруорсаллар. Билигин манна 12 мВт кэриҥэ кыамталаах саҥа мобильнай энергокомплекс тутулла турар. Үлэ былаан быһыытынан барар, графиктан хаалыы суох. Балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри улахан суолталаах уот ситимин эбийиэгэ үлэҕэ киириэхтээх.

Салгыы Ил Дархан улуус баһылыга Ярослав Бандеровтыын оройуон социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарын көрдүлэр. Аҕыйах сылынан Колымское сэлиэнньэтигэр оскуола тутуллара былааннанар. Черскэйгэ 2026 сылтан улуус киин балыыһатын тутуута саҕаланыа. Айсен Николаев каадырынан хааччыйыы боппуруоһун эрдэттэн быһаарар соругу туруорда. Ол курдук сорох каадыры Арктикатааҕы хотугу норуоттар колледжтарыгар бэлэмниэхтэрэ. Онуоха үөрэх саҥа салаатын аһарга Нерюнгри колледжын кытта бииргэ үлэлэһиэхтэрэ. Итиэннэ анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна дьиэ кэргэттэригэр көмө оҥоруу боппуруостарын кэпсэттилэр.

Ил Дархан урбаанньыттар Татьяна уонна Николай Негребалар бородууксуйа оҥорон таһаарар сыахтарыгар сырытта. Кинилэр 2015 сылтан килиэп уонна килиэп бородууксуйатын, иһэр ууну, үрүҥ ас арааһын оҥорон, олохтоохтору хааччыйаллар. Уоллара Николай оҕуруот аһын теплицаҕа үүннэриини сайыннарар. Көрсүһүүгэ Арктика урбаанньыттарын туруорар сытыы боппуруостарыгар тохтоотулар, ол иһигэр интернет түргэн ситимэ суоҕунан бородууксуйаны маркировкалааһын туһунан саҥа сокуон олоххо киириитин уустуктарыгар. Айсен Николаев федеральнай сокуоҥҥа  Арктика зонатын улууһун кииннэрин сырыыта уустук нэһилиэнньэлээх пууннар кэккэлэригэр киллэрэр туһунан чуолкайдааһыны өрөспүүбүлүкэ туруорсуо диэн бэлиэтээтэ. Итиэннэ «Арктика синергията» бырайыагынан волоконнай-оптическай сибээс ситимэ Аллараа Халымаҕа 2028 сыл бүтүөр диэри тириэрдиллэрэ былааннанар.

Бэс ыйын 3 күнэ. Ил Дархан Манчаары оонньууларыгар бэлэмнэнии хаамыытын көрдө. Успуорт төрүт көрүҥнэригэр 22-с спартакиада быйыл сайын Таатта улууһугар ыытыллыа. Ытык Күөлгэ элбэх хайысхалаах успуорт-чэбдигирдэр комплекса уонна сүүрэр суоллаах 1000 миэстэлээх стадион тутуута бүтэн эрэр. Спартакиаданы көрсө улуус киинигэр 100 миэстэлээх интэринээттээх 450 миэстэлээх оскуола тутуллубута. Айсен Николаев эбийиэктэри тутууга, сүүмэрдиир күрэхтэһиилэри, култуура бырагырааматын бэлэмнээһиҥҥэ улахан үлэ барбытын бэлиэтээтэ. Улуус дьаһалтата дьону түһэриигэ 30 эбийиэги уонна кыттааччылар, ыалдьыттар аһыылларыгар 13 эбийиэги бигэргэппит. Спартакиада үөрүүлээх аһыллыыта от ыйын 8 күнүгэр буолуо, тэрээһин сабыллыыта – от ыйын 12 күнүгэр.  Айсен Николаев болҕомтону Таатта улууһугар төрдүс кылаастаах баһаар турар куттала баарыгар туһаайда, ойуур баһаарын эрдэттэн бохсорго,  нэһилиэнньэ ортотугар сэрэтэр үлэни ыытарга сорудахтаата.

Бэс ыйын 4 күнэ. Айсен Николаев Петр Шамаевы кытта көрүстэ. Кини анал байыаннай дьайыыга ыарахан эчэйии ылбытын кэнниттэн эмтэнэн, билигин реабилитацияны ааһар, протез көмөтүнэн хаамарга үөрэнэр. Ил Дархан Петрга дойду интэриэһин көмүскээһиҥҥэ сулууспатын уонна өрөспүүбүлүкэ  ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияларга министр дуоһунаһыгар төннөргө бэлэмин иһин махтанна, ситиһиини баҕарда.

Бэс ыйын 4 күнэ. Айсен Николаев анал байыаннай дьайыы балаһатыттан кэлбит Сулустан Заболоцкайы кытта көрсүһүүтүгэр, киниэхэ «Патриот» ыччат киинин салайааччыта буоларыгар этии киллэрдэ. Ил Дархан Сулустан Заболоцкайга сулууспатын иһин махтанна, салайар дуоһунаска бойобуой уопуттаах киһи ылсара сөптөөх, киниэхэ саҥа эбээһинэһин кыайыа диэн эрэнэрин биллэрдэ.

Бэс ыйын 5 күнэ. Ил Дархан сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин хампаанньатын ыытыы боппуруостарыгар тустаах биэдэмэстибэлэр салайааччылара уонна муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара кыттыылаах мунньах ыытта. Үлэни төһөнөн түмсүүлээхтик, хаачыстыбалаахтык ыытарбытыттан тыа хаһаайыстыбата этэҥҥэ буолара тутулуктаах диэн бэлиэтээтэ. Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ 435 тыһыынчаттан тахса туонна оту, 13,5 тыһыынча туонна  сенаһы уонна 24 тыһыынчаттан тахса сиилэһи бэлэмниир сорук турар. Айсен Николаев муниципалитеттар тыа хаһаайыстыбатыгар бэриллибит боломуочуйаларынан үлэлэрин бастакы сыла буоларын санатта уонна түмүк уруккутааҕар үчүгэй буолуохтаах диэн эттэ. Ходуһалар туруктарын кэтээн көрүүгэ, тиэхиникэ бэлэмин хааччыйарга, ыарахаттары көрсөр хаһаайыстыбаларга үбүнэн көмө оҥорууга сорудахтары биэрдэ. Сүөһү аһылыгын бэлэмниир хампаанньаны ыытарга миэстэтигэр эппиэтинэстээх дьон ананыахтара. Үлэ хаамыытын кэтээн көрүү тиһигин быспакка ыытыллыаҕа уонна үөскүүр кыһалҕалары суһаллык туоратыахтара.

Бэс ыйын 5 күнэ. Ил Дархан быйылгы Бүтүн Арассыыйатааҕы үөрэнээччилэр олимпиадаларын түмүктүүр түһүмэҕин кыайыылаахтарын уонна призердарын наҕараадалаата. Олимпиадалар федеральнай эриэйтинигэр Саха сирэ быйыл Арассыыйаҕа 72-с миэстэттэн 24-с миэстэҕэ тахсыбыт. Түмүктүүр түһүмэххэ Саха сириттэн 21 биридимиэккэ 30 үөрэнээччи кыттыбыт, 3 кыайыылаах уонна 7 призер баар. Оҕолор аангылыйа уонна кытай тыллара, обществознание, физкултуура, француз тыла биридимиэттэригэр дойдуга бастыҥынан ааттаммыттар. Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет анал-үөрэтэр билим киинин 10-с кылааһын үөрэнээччитэ Максим Евсеев француз уонна аангылыйа тылларын биридимиэттэригэр бириистээх миэстэлэри ылла.

Бэс ыйын 5 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга РФ Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Энергетика» хайысхатыгар хамыыһыйфа учоараттаах мунньаҕын ыытта. Бу сырыыга дойдуга чох салаатын туругун ырыттылар. Чох дойдубут энергетикаҕа тиһигин биир тутаах чааһа буолар, бу ордук Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ бэлиэтэнэр. Билиҥҥитэ туһааннаах салааҕа уустук быһыы-майгы үөскээтэ, маныаха аан дойду ырыынагар чох сыаната түспүтүнэн, логистика ыараабытынан, фискальнай, таможня уонна тарыып быһаарыылара биллэрдик сабыдыаллыыллар. 2024 сылга чох хампаанньалара 112 млрд солк. хоромньуну көрүстүлэр. Быйыл номнуо бастакы кыбаарталга 79,9 млрд солк. ночооттоох буолла. Болҕомо киинигэр Кузбасс, Красноярскай кыраай, Хакасия, Саха сирин курдук чоҕу хостуур эрэгийиэннэр интэриэстэрэ турар. Кулун тутарга хамыыһыйа дойду Энергетикаҕа министиэристибэтэ оҥорбут чох салаатын сайдыытын уонна көдьүүһүн үрдэтии бырагырааматын өйөөбүтэ. Онно этиллибит миэрэлэр сорҕолорун Бэрэсидьиэн Владимир Путин көрөн өйөөтө. Хамыһыйа мунньаҕар эрэгийиэннэр уонна бизнес этиилэрин, өйөбүл миэрэлэрин дьүүллэстилэр. Бу барыта чох бырамыысалыннаһа туруктаах буолуутугар туһуланар.

Бэс ыйын 5 күнэ.  Дьокуускайга «Спортивные якутяне» спартакиада үөрүүлээх аһыллыыта буолла. Үөрэнээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи спартакиадаларын түмүктүүр түһүмэҕэр улуустартан 1209 оҕо муһунна. Барыта 90 кэмпилиэк мэтээл, хамаанданан зачекка 15 кубок оонньонор. Николай Тарскай аатынан «Туймаада» стадиоҥҥа эдэр спортсменнар параадтаан киирдилэр. Кинилэри Ил Дархан эҕэрдэлии көрүстэ.

«Спартакиада сүүмэрдиир түһүмэхтэригэр 76 тыһ. тахса оҕо быйыл кытынна. Олортон бүгүн манна бастыҥтан бастыҥнар муһуннугут. Бу күннэргэ биэс көрүҥҥэ – чэпчэки атлетикаҕа, мас тардыһыытыгар, волейболга, көҥүл тустууга, боксаҕа тыҥааһыннаах киирсиилэр буолуохтара. Сылтан сыл успуордунан дьарыктанар оҕо, улахан дьон элбээн иһэрин көрөбүт. Биһиги успуорт саалаларын, бассейннары, катоктары, аныгы дыбарыастары салгыы да тутуохпут. Бу барыта дьон олоҕо уһуурун, доруобуйата тупсарын,  оҕолорбут чэгиэн буола улааталларын туһугар оҥоһуллар», – диэн кини эттэ.

Бэс ыйын 6 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун улуу Пушкин төрөөбүт күнүнэн, Нуучча тылын бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ. Саха сиригэр кэлиҥҥи отуттан тахса сыл тыл бэлиитикэтигэр улахан болҕомто уурулларын, 1992 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин тылларыгар сокуон ылыллыбытын, Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев дойдуга биир бастакынан Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн олохтообутун санатта. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ 135 араас омук иллээхтик олорорун, хас биирди киһи бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥарар, толкуйдуур, култууратын уонна үгэстэрин харыстыыр бырааптааҕын санатта. Кэлиҥҥи сылларга тыллары харыстааһыҥҥа, сайыннарыыгар бырагырааманы үбүлээһин икки бүк улааппытын, 100 мөл солк. сыллата көрүллэрин, бу үтүө түмүктээҕин – оҕолорго ойуулуктар, электроннай сыһыарыылар, саҥа кинигэлэр, учебниктар, остуоруйалар тарҕаналларын, араас бырайыактар олоххо киирэллэрин бэлиэтээтэ. Итиэннэ төрөөбүт тыллары сайыннарыыга үлэлэһэр дьоҥҥо махталын биллэрдэ.

Бэс ыйын 6 күнэ. Ил Дархан хоруупсуйаны утары үлэҕэ мунньах ыытта. Мунньахха Айсен Николаев хоруупсуйаны утары үлэҕэ үтүө түмүктэри дьулуһарга эттэ. «Хоруупсуйаны бохсууга  сэрэтэр үлэни күүһүрдүөххэ. Салайааччылар бу үлэ ис хоһоонун таба өйдүөхтээхтэр уонна тус бэйэлэрэ хонтуруоллуохтаахтар. Бу үлэ маннык түбэлтэ тахсар биричиинэтин быһаарыыга ууруллуохтаах», — диэтэ Айсен Николаев.

Кини Хоруупсуйаны уонна атын кэһиилэри утары үлэлиир управление сүбэлиир кыаҕын туһанарга ыйда. Чуолаан мунньахха сулууспаттан уурайбыт кэннэ хааччахтааһыннарга сыһыаннаах быраактыканы ырыттылар.

«Сулууспалаан бүтэн баран хоруупсуйа көстүүлэрин сэрэтиигэ хааччахтыыр миэрэлэр туһаныллаллар. Урукку сулууспалаахха үлэҕэ киирэригэр сөбүлэһии эбэтэр аккаастааһын кырдьыктаах, сиэрдээх буолуохтаах. Гражданнар уурайан баран олоҕо суох быһаарыылартан көмүскэллээх буолуохтаахтар», — диэтэ Ил Дархан Айсен Николаев.

Бэс ыйын 6 күнэ. Айсен Николаев «Хоту» научнай-үөрэтэр киин түөрт сыллааҕы үлэтин түмүгүн көрдө уонна 2030 сылга диэри сайдыытын былааннарын ырытта. Бу киин наука уонна оҥорон таһарыы алтыһыытын сүрүннүүр. Ааспыт сыл түмүгүнэн бырагыраама сүрүн көрдөрүүлэрэ ортотунан 160% куоһарар.  Ил Дархан этэринэн, бу киини дойду уһук-илиҥҥи, арктическай зонатын интэриэһин туһатыгар үлэлиир. Резиденнэр, наука уонна үөрэх тэрилтэлэрин, бырайыактыыр офис холбоһуктаах үлэлэрин уонунан ааҕыллар бырайыактара олоххо киирбиттэр – сир кырсын ыраастыыр технологияттан, Арктикаҕа анаммыт аһылык бородууктатыттан саҕалаан тырааныспар, мэдиссиинэ, сир баайын туһаҕа таһаарыы боппуруостарыгар тиийэ. Номнуо айыллыбыт 140 технология бөдөҥ тэрилтэлэргэ туһаҕа тахсар. «Хоту» научнай-үөрэтэр киин      резиденнэрэ 360 мөл.солк. тахса суумалаах граннары ылбыттар. Бу Саха сирин, Камчатка, Чукотка, Магадан, Сахалин уобаластарын уонна дойду наукаҕа бөдөҥ кииннэрин холбоһуктаах сыралара буолар.

Бэс ыйын 7 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ болуоссатыгар саҥа ыал буолуу официальнай регистрацията ыытылынна. Аһаҕас халлаан анныгар бастакынан саҥа ыал буолбут Борис Трофимов уонна Василина Шахурдина муус устар 27 күнүгэр буолбут быһа эпииргэ сибээскэ тахсаннар, Ил Дарханы үөрүүлэрин үллэстэргэ ыҥырбыттара. Айсен Николаев эдэрдэри болуоссакка тахсан эҕэрдэлээтэ, үөрүүлэрин үллэһиннэ уонна дьоллоох, дьоһун дьиэ кэргэн буолалларыгар баҕа санаатын эттэ. Өрөспүүбүлүкэ болуоссатыгар регистрациялар нэдиэлэ аайы ыытыллыахтара.

Бэс ыйын 7 күнэ. Айсен Николаев РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыыппыт стратегическай сайдыы уонна национальнай бырайыактар Сэбиэттэрин мунньаҕар кытынна. Сүрүн тиэмэнэн Арассыыйаҕа 2030 сылга диэри кэмҥэ уонна 2036 сылга диэри кэскиллээх национальнай сайдыы соруктарын ситиһэргэ туһуламмыт саҥа национальнай бырайыактары олоххо киллэрии буолла.

«Бэрэсидьиэн Владимир Путин тутаах соруктары чуолкайдык ыйда. Национальнай бырайыак ​​бырагыраама эрэ буолбакка, бу дьон олоҕун тупсарыытыгар, экэниэмикэ, технологическай суверенитет сайдыытыгар уонна хас биирдии киһи бэйэтин кыаҕын олоххо киллэрэр кыаҕын хааччыйыыга туһуламмыт айар-тутар тосхолунан буолар. Уруккуну хатылааһын буолбакка, саҥа  сүүрээн уонна эппиэтинэс таһымын туһунан кэпсэтэрбит улахан суолталаах», — диэн Айсен Николаев көрсүһүү түмүгүн бэлиэтээтэ.

Өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга  Уһук Илиҥҥи уонна Арктика куораттарыгар маастар-былааннары олоххо киллэриигэ судаарыстыбаннай бырагыраамалар ороскуоттарыттан кырата 5%-ны көрөр туһунан этиини өйөөбүтүн туспа тоһоҕолоото.

«Бу кэлим сайдыыга уонна стратегическай суолталаах эрэгийиэннэргэ олох хаачыстыбатын тупсарыыга улахан суолталаах хардыы. Лимиит туһунан быһаарыы РФ Бырабыыталыстыбатынан 2024 сыл саҥатыгар бигэргэммит Уһук Илин 16 нэһилиэнньэлээх пуунун маастар-былаанын олоххо киллэриигэ дьайар. Бу испииһэккэ Дьокуускай, Нерюнгри куораттар киирэллэр. Инникитин үп-харчы Арктика киин куораттарыгар, ол иһигэр Тиксии-Найба агломерациятыгар, уһун болдьохтоох сайдыы былааннарыгар барыаҕа. Саха сирэ национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ көхтөөхтүк кыттар, саҥа соруктары туруорар. Хас биирдии хамсааһыны көҕүлээһин дьон дьиҥнээх наадыйыытын толуйууга суолталаах», — диэтэ эрэгийиэн салайааччыта.

Бэс ыйын 7 күнэ. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Гавриил Чиряев аатын Нерюнгри аэропуордугар иҥэрэр туһунан ыйаахха илии баттаата.

«Гавриил Иосифович Чиряев төрөөбүтэ 100 сылыгар уонна кини хара бастакыттан улахан тирэх буолбут Нерюнгри куората тэриллибитэ 50  сылыгар сөп түбэспитэ ордук суолталаах. Саха сирин соҕуруу өттүгэр, тыйыс усулуобуйаҕа аныгы, күүстээх, сайдар киини тэрийиэххэ сөбүн Чиряев итэҕэйбитэ, эрэммитэ. Билигин Нерюнгрины кытта кини аатын өйдүү-саныы сылдьыы, махтал уонна көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үйэтитии бэлиэтинэн буолар, — диэтэ Ил Дархан Айсен Николаев.

Санатан эттэххэ, Саха сиригэр куоластааһын ыытыллыбыта, ол түмүгүнэн Гавриил Чиряев аата элбэх куолаһы хомуйбута. «Нерюнгри» аэропуордун саҥа дьиэтэ 2023 с. ахсынньыга арыллыбыта.  Терминал уопсай иэнэ 9  тыһ. кв.м. Аэропуорт инфраструктуратыгар аварийнай-быыһыыр ыстаансыйа, хонтуруоллуур-аһарар пуун, ГСМ ыскылаата тутуллубуттара, салгын аалын түһэр-көтөр балаһата саҥардыллыбыта.

Бэс ыйын 8 күнэ. Ил Дархан иһитиннэрбитинэн, Саха сирин кинотеатрдарыгар уонна киинэ саалаларыгар улахан экраҥҥа аан бастаан сахалыы «Айтал уонна Аптаах күүс» ойуулук таҕыста. Бу ойуулук «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньаҕа оҥоһуллуут, «Тооку» оҕо телеканаалын тэриллибит күнүнгэр анаммыт. Ол курдук. бу оҕо телеканаалыгар номнуо 900 мүнүүтэлээх ойуулук оҥоһуллубут, биллэр-көстөр ойуулуктар 1000 сериялара сахалыы саҥаламмыттар. Ил Дархан «Саха» хампаанньаҕа төрөөбүт тылы сайыннарар, оҕолорго иҥэрэр үлэлэригэр махтанна. Уонна саҥаттанс ҥа ойуулуктар күн сирин көрөннөр, кырачаан көрөөччүлэр сэҥээриилэрин ыла туруохтарыгар эрэнэрин биллэрдэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Бэс ыйыгар кылгас үлэ нэдиэлэтэ саҕаланна, кэлэр уһун өрөбүллэргэ тиэргэммит, оҕуруоппут түбүгүн үмүрү тутуохха, чэлгийэ тыллыбыт сайыҥҥы айылҕалыын алтыһыахха!

Афанасий Ноев

Хаартыскалар: sakha.gov.ru, Андрей Сорокин, ЯСИА