Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Бэс ыйын 16 күнэ. Айсен Николаев Бырабыыталыстыба уонна Ил Дархан дьаһалтатын, итиэннэ Бырабыыталыстыба салалтатын кытта былаанныыр мунньаҕы ыытта. Саха сиригэр 43 тирэх нэһилиэнньэлээх пуун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын биир кэлим былаана оҥоһулларыгар болҕомтону тарта. Былаан Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Олох инфраструктурата» национальнай бырайыагынан олоххо киириэҕэ. Бырагыраама 16 хайысханы хабыаҕа. 2030 сылга диэри тирэх нэһилиэнньэлээх пууннарга дьон олоҕун хаачыстыбата, 2019 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 30% үрдүөхтээх.

Бэс ыйын 16 күнэ. Ил Дархан «Кыайыыга бииргэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Сураҕа суох сүппүт байыаннай сулууспалаахтары көрдөөһүн, анал байыаннай дьайыы сиригэр-уотугар, кыраныысса аттынааҕы эрэгийиэннэргэ уонна Уһук Илиҥҥэ Саха сирин тирэх пууннарын үлэтин, итиэннэ анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэннэригэр босхо юридическай көмөнү оҥорууну тэрийии боппуруостарын көрдүлэр. Бу сыл саҕаланыаҕыттан өрөспүүбүлүкэттэн 109 туонна гуманитарнай таһаҕас, 90-тан тахса тырааныспар көлөтө, хас да тыһыынча бырааһынньыктааҕы набор тириэрдиллибит. Тирэх пууннар үлэһиттэрэ байыастарга 4 тыһ. тахса тус аадырыстаммыт баһыылкалары тиксэрбиттэр.

Бэс ыйын 16 күнэ. Ил Дархан «Саха сирэ — дьоруойдар сирдэрэ» каадыры бэлэмниир бырагыраама бастакы кыттыылаахтарын үөрэхтэрэ саҕаланыытыгар маҥнайгы лиэксийэни ыытта. 583 сайаапка биэрбит дьонтон 25 бастыҥы талбыттара. Өссө 25 киһи саппааска киирбитэ. Анал байыаннай дьайыыттан дойдуларыгар кэллэхтэринэ, үөрэҕи ааһыахтара.

Бэс ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев «Арктика көҕүлээһиннэрэ» Киин дириэктэрэ Рустам Романенковы кытта көрүстэ. Саха сирэ норуоттар икки ардыларынааҕы култуурунай-сырдатар «Улуу Хотугу похуот: Арктика искусство курдук» диэн Хотугу муора суолунан айан 500 сылыгар ананар бырайыакка кыттыста. Ол туоһутунан «СевМорПуть-500» диэн өйдөбүнньүк боруонса статуэтканы Ил Дархаҥҥа туттардылар.

Бэс ыйын 17 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ офтальмологическай сулууспа төрүттэммитэ 100 сылыгар анаммыт Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай-практическай кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарын — дойду бастыҥ офтальмологическай кииннэрин салайааччыларын кытары көрүстэ.  Ыалдьыттар Саха сирин офтальмологическай килиниичэскэй балыыһатын үлэтин үрдүктүк сыаналаатылар, быраастар эпэрээссийэ үгүс көрүҥүн оҥороллорун туһунан эттилэр.

Бэс ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев Россия Дьоруойдара, «Дьоруойдар кэмнэрэ» дойду Бэрэсидьиэнин бырагырааматын иккис түһүмэҕин кыттыылаахтара Николай Соболевы уонна Дмитрий Куценконы кытары көрүстэ. Ил Дархан стажировканы Саха сиригэр ааһаллара үөрдэрин, кини Дьоруойдары өйүүрүн уонна уопутун үллэстэргэ бэлэмин бэлиэтээтэ.

Бэс ыйын 18 күнэ. Ил Дархан Санкт-Петербурга норуоттар икки ардыларынааҕы экэнэмиичэскэй пуорумҥа үлэтин саҕалаата. Бастаан «Судаарыстыбаннай тырааныспарга лизинг хампаанньата» хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Евгений Дитрихтиин көрүстэ. Өрүттэр ВЭБ.РФ кыттыылаах Дьокуускай куоракка оптуобус пааркатын саҥардыыга биир тырааныспарга 3 мөл. солк. итэҕэһэ суох харчыны көрөргө сөбүлэстилэр.

Айсен Николаев «Социальнай архитектура: былаас, биисинэс уонна гражданнар эрэгийиэн уопсастыбаҕа суолталаах соруктарын быһаарыыга бииргэ үлэлэһиилэрин быраактыката» диэн сиэссийэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ былаас креативнай индустрияҕа суолтаны ууран, төрүт култуураны уонна сыаннастары харыстыылларын, киһи хапытаалын сайыннаралларын туһунан кэпсээтэ.

Салгыы Ил Дархан «Оҕо төрөөһүнүгэр куурус: демографическай политика хайдах буолуохтааҕый» диэн сиэссийэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар үлэ туһунан үллэһиннэ, үтүө түмүгү көрдөрбүт Саха сирин сорох уопута атын эрэгийиэннэргэ эбэтэр федеральнай таһымҥа да тарҕаныан сөп диэн эттэ. Кэлиҥҥи 6 сылга ийэ буолууну, оҕо төрөөһүнүн үбүнэн өйөөһүн 6,7 төгүл улааппыт, бу хайысхаҕа 20 саҥа миэрэ киирбитин туһунан Ил Дархан бэлиэтээтэ.

Айсен Николаев Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Денис Пушилины кытта көрүстэ. Өрүттэр эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһини, чуолаан Арассыыйа Дьоруойа Андрей Григорьев-Тута туһунан уус-уран киинэни устуу боппуруостарын дьүүллэстилэр. «Кэриэстэбил вахтата. Ржев – Уһук Илин. Болдьоҕо суох: кэлэр кэм туһугар ааспыт кэм уруоктара» бырайыак туһунан кэпсэттилэр. Донбасс бэрэстэбиитэллэрэ көрдүүр үлэлэргэ 2023 сылга кыттыспыттара. Быйыл  17 сайаапка киирбит. Донбасс үрдүк уонна орто анал үөрэҕин кыһаларыгар Уһук Илин устудьуоннарын кытыннаран анал тэрээһиннэри ыытыахтара.

Ил Дархан дойду инновационнай эрэгийиэннэрин Ассоциацияларын (АИРР) баһылыктара ситэриилээх былаас федеральнай уорганнарын салайааччыларын кытары көрсүһүүтүгэр кытынна. Хомунаалынай ситимнэри саҥардыыга, технологическай лиидэрдээһин национальнай бырайыактарыгар эрэгийиэннэр оруолларын үрдэтии уонна да атын боппуруостары көрдүлэр.

Саха сирэ уонна Санкт-Петербурдааҕы судаарыстыбаннай университет стратегическай бииргэ үлэлээһиҥҥэ сөбүлэһии түһэристилэр. Докумуоҥҥа Ил Дархан уонна ректор Николай Кропачев илии баттаатылар. Бииргэ үлэлээһин сүрүн хайысхатынан «Хоту сир: бигэ сайдыы территорията» билим-үөрэх киинин бырайыактарын олоххо киллэрии, каадырдары бэлэмнээһин буолар. Ыраах, суола суох нэһилиэнньэлээх пууннар оҕолоругар анаан университет онлайн-оскуоланы үлэлэтиэ.

Бэс ыйын 19 күнэ. Санкт-Петербургдааҕы пуорумҥа Саха сирэ уонна Хакасия бииргэ үлэлээһини бөҕөргөтүү туһунан сөбүлэҥ түһэристилэр. Докумуоҥҥа Ил Дархан уонна Хакасия баһылыга Валентин Коновалов илии баттаатылар. Эрэгийиэннэр атыы-эргиэнтэн уонна урбаантан саҕалаан инвестиционнай уонна инновационнай хайысхаларга тиийэ алтыһыыларын кэҥэтиэхтэрэ.

Айсен Николаев Арассыыйа тутууга уонна ОДьКХ-ҕа миниистирэ Ирек Файзуллины кытта Саха сиригэр тутуу салаата сайдыытын боппуруостарын көрдүлэр. Чуолаан Арктикаҕа дьиэни-уоту бырайыактааһыҥҥа, саҥардыыга, тутууга болҕомто уурулунна. Ил Дархан эрэгийиэннээҕи тутуу стандартарын оҥорууга Дьокуускайдааҕы научнай-чинчийэр институту кытары үлэ ыытылларын бэлиэтээтэ. Итиэннэ өрүттэр Алдан оройуонугар гаас хочуолунайдарын тутуутун үбүлээһинин, Саха сирин итиинэн хааччыйар тэрилтэлэрин дохуоттарын түһүүтүн толуйуу, Өлүөнэ муостатын тутуу, дьону хаарбах дьиэттэн көһөрүү уонна олорор дьиэни тутуу боппуруостарын дьүүллэстилэр.

Саха сирэ «Арассыыйа» бааны кытта үп-инвестиция хайысхатыгар бииргэ үлэлэһиини сайыннарыыга сөбүлэҥ түһэристэ. Докумуоҥҥа Ил Дархан уонна «Арассыыйа» баан дириэктэрдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Клишин илии баттаатылар. Баан өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй уонна социальнай бырайыактарыгар кыттыаҕа.

Айсен Николаев Новгородскай уобалас губернаторын быстах кэмҥэ толорооччу Александр Дроновы кытта эрэгийэннэр атыы-эргиэн, наука, социальнай, култуурунай хайысхаларга 2025-2027 сылларга бииргэ үлэлэһиилэрин туһунан сөбүлэҥ түһэристилэр. Новгородскай уобалас сиригэр-уотугар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сыһыаннаах үөрэтэр, көрдүүр үлэҕэ Саха сирин ыччата кыттыаҕа. Саха сирин буойуннарын ааттарын үйэтитэргэ обелисктары туруоруохтара.

Ил Дархан Башкортостан баһылыга Радий Хабировы кытта креативнай экэниэмикэни бииргэ сайыннарар туһунан сөбүлэһии түһэристэ. Докумуон киинэ, муода, анимация, муусука уонна видеоонньуулары оҥорууну өйөөһүҥҥэ, уопуту атастаһыыга туһуламмыт. Бииргэ киинэ бырайыагын оҥорор былааннанар.

Саха сирэ уонна «Сибиир дуогабара» эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы ассоциация бииргэ үлэлээһиннэрин туһунан сөбүлэҥи Айсен Николаев уонна Красноярскай кыраай губернатора, ассоциация бэрэссэдээтэлэ Михаил Котюков түһэристилэр. Экология, үөрэх, доруобуйа харыстабыла, социальнай өйөбүл, наука, спорт уонна култуурунай нэһилиэстибэни харыстааһын хайысхаларыгар тэрээһиннэр ыытыллыахтара.

Айсен Николаев Арассыыйа быһа инвестицияларын пуондата уонна «ВИС» бөлөх — инфраструктура холдинга бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэҥ түһэрсэллэригэр кытынна. Пуонда Өлүөнэни туоруур муостаны оҥорууга  кыттыаҕа, ити хайысхаҕа уопуттаах, Амур өрүскэ Кытайга диэри тимир суол муостатын тутууга Арассыыйа өттүн 70% үбүлээбитэ.

Ил Дархан Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин миниистирдэрин кабинетын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Данияр Амангельдиевы кытта көрүстэ. Быйылгыттан саҕалаан тэрилтэлэр быһа сибээстэрин олохтооһун туһунан кэпсэттилэр.

Айсен Николаев Бахрейн Королевствотын бырамыысыланнас уонна атыы-эргиэн миниистирэ Абдулла Адель Фахрону кытта Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Бахрейн Королевствотын икки ардыларыгар информационнай технологиялар, ювелирнай-кырыылыыр бырамыысыланнас эйгэлэригэр уонна биисинэс-миссиялары тэрийиигэ бииргэ үлэлээһин сайдар кэскилин ырыттылар.

Ил Дархан Соҕуруу Осетия Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Константин Джуссоевы кытта көрсүһүүгэ бииргэ үлэлээһин норуот хаһаайыстыбатын бары эйгэтин, бырамыысыланнастан уонна тыа хаһаайыстыбатыттан саҕалаан култуурунай-гуманитарнай сибээстэри хабыан сөбүн туһунан кэпсэттилэр.

Айсен Николаев Беларусь Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэҕэ миниистирэ Юрий Чеботары кытта көрсүһүүтүгэр 2025-2028 сылларга салгыы атыы-эргиэн, билим уонна култуура эйгэлэригэр бииргэ үлэлииргэ саҥа былааннары көрдүлэр, ол иһигэр улахан уйуктаах уонна тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтинэн хааччыйыыны кэҥэтиэхтэрэ.

«2050 сылга диэри электроэнергетикаҕа инвестициялар» диэн сиэссийэҕэ дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Энергетика» хайысхатыгар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Айсен Николаев тарыыптары олохтуур ньымалары хаттаан көрөргө уонна энергетика комплексын судаарыстыбаттан өйөөһүнү күүһүрдэргэ этии киллэрдэ. Ил Дархан «Технология хайысхатын лидерэ: биисинэс, билим уонна судаарыстыба» диэн сиэссийэҕэ Саха сирэ корпоративнай уонна билим-үөрэхтээһин инновацияларын экотиһиктэрин үөскэтэрин бэлиэтээтэ. Сүрүн болҕомто бөдөҥ бырамыысыланнай хампаанньалары кытта кооперацияны сайыннарыыга, технологиялары тарҕатыыга ууруллар диэн эттэ.

Бэс ыйын 20 күнэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна «Газпром нефть» хампаанньа эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй уонна научнай-технологическай сайдыытыгар туһуламмыт бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэҥ түһэристилэр. Докумуоҥҥа Айсен Николаев уонна хампаанньа бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Александр Дюков илии баттаатылар. Ону тэҥэ өрүттэр «Газпром нефть» ньиэби өрөспүүбүлүкэҕэ тиэрдиитин кэҥэтии боппуруоһун ырыттылар.

Дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Каадыр» хамыыһыйатын мунньаҕар Айсен Николаев оттук-энергетика салаатын каадырынан хааччыйыы боппуруостарыгар этиилэри киллэрдэ. Орто анал үөрэҕи бүтэрбит эдэр исписсэлиистэргэ билиилэрин быраактыкаҕа бигэргэтэллэрин туһугар, 20 саастарыгар диэри аармыйаҕа сулууспалыы барар болдьохторун уһатар, тус сыаллаах үөрэхтээһини сайыннарыыга үлэ биэрээччи абитуриены бэйэтэ таларыгар кыах биэрэр тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ.

Саха сирэ уонна «Газпром» хампаанньа билим-тиэхиньикэ эйгэтигэр бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэһии түһэристилэр. Докумуоҥҥа Ил Дархан уонна хампаанньа Бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Алексей Миллер илии баттаатылар. Эрэгийиэн билимин институттара «Газпром» производстваҕа соруктарын быһаарыыга чинчийэр бырайыактары олоххо киллэрсиэхтэрэ.

Айсен Николаев Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин премьер-миниистирин бастакы солбуйааччыта Роман Скляры кытта көрсүһүүтүгэр эрэгийиэннэр икки ардыларыгар бииргэ үлэлэһиини кэҥэтии боппуруостарын көрдүлэр. Ол курдук, бэс ыйын бүтүүтэ Дьокуускайга Астана күннэрэ буолуохтара.

Ил Дархан пуорум судаарыстыба уонна биисинэс эрэгийиэннэри сайыннарыыга бииргэ үлэлэһиилэрин инники кэскилигэр анаммыт сиэссийэтигэр Саха сирин уопутун кэпсээтэ. Кэлиҥҥи биэс сылга биисинэс өрөспүүбүлүкэҕэ социальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ 46 млрд солкуобайтан тахса үбү көрбүт. Сир баайын хостуур хампаанньалары кытта 42 эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кыттыы туһунан сөбүлэҥ түһэрсиллибит. Эбии муниципалитеттары кытта хампаанньалар  98  сөбүлэҥи баттаспыттар. 2024 сылга эрэгийиэн 15 тыһ. олохтооҕо бырамыысыланнаска үлэҕэ киирбит.

Айсен Николаев Петербургдааҕы пуорум пленарнай мунньаҕар кытынна. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин  дойду экэниэмикэтэ туруктааҕын бэлиэтээтэ уонна тэтимнээхтик үүнүүтүн өйүүр быһаарыныылары ылыныыга соруктары туруорда. Ил Дархан пуорумҥа Саха сирин кыттыытын туһунан түмүгү таһаарарыгар, 58 млрд солкуобай кэриҥэ суумалаах 21 сөбүлэҥ түһэрсиллибитин бэлиэтээтэ.

Бэс ыйын 21 күнэ. Ил Дархан  Саха сирин олохтоохторун уонна ыалдьыттарын Үрүҥ Тунах Ыһыаҕынан эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэбит араас муннуктарыгар ыытыллар Ыһыахтарга этиллибит алгыс тыллара хас биирдии дьиэҕэ этэҥҥэ буолууну аҕаллыннар, Аҕа дойдубутун көмүскүүр буойуннарбытыгар кыайыыны түстээтиннэр диэн эҕэрдэҕэ этиллэр.

Бэс ыйын 22 күнэ. Ил Дархан Кэриэстэбил уонна Кутурҕан күнүгэр Саха сирин олохтоохторугар туһаайыытыгар биһиги 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүнээҕи уруогу, дьайыыны үчүгэйдик өйдүүбүт, ол ыар күнү иккистээн эргилиннэриэхпит суоҕа, биһиги норуоппут Аҕа дойдуну көмүскээбиттэри өрүү саныыр, өйдүүр, хаһан да умнуо суоҕа диэн этиллэр.

Бэс ыйын 22 күнэ. Айсен Николаев Волгоград куоракка Мамаев кургаҥҥа «1942–1943 сс. Сталинграды көмүскээбит Саха сирин буойуттарыгар» анаммыт бастакы өйдөбүнньүк обелиск аһылыытын тэрээһинигэр кытынна. Өйдөбүнньүк бэлиэни арыйыы иннинэ өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ Буойун Албан аатын саалатыгар, Сэбиэскэй Сойуус Маршала Василий Чуйков уҥуоҕар уонна бырааттыы уҥуохха сибэкки дьөрбөтүн уурдулар.

Салгыы Ил Дархан Волгоград уобалаһын губернатора Андрей Бочаровы кытта көрүстэ. Өрүттэр сүрүн болҕомтолорун устуоруйаны харыстааһын, ыччаты патриотическай иитии эйгэтигэр бииргэ үлэлээһин боппуруостарын көрдүлэр. Саха сириттэн төрүттээх 10 тыһ. кэриҥэ киһи Сталинград кыргыһыытыгар сэриилэспитэ, кинилэртэн тыһыынча кэриҥэ киһи олоҕун толук уурбута.

 Күндү Саха сирин олохтоохторо! Сыл үрүҥ түүннэрдээх ураты күүстээх уһун күннэригэр чэлгийэн турар айылҕабытыныын алтыһан эрчимнэ эбиниэххэ,  алгыһынан арчыланыахха, үтүөнү түстүөххэ!

Афанасий Ноев