Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Атырдьах ыйын 12 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев  СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна Ил Дархан дьаһалтатын кытта ыыппыт мунньаҕар байыаннай дьайыыга кыттар биир дойдулаахтарбытыгар салгыы көмөнү оҥорууга сүрүн болҕомтону уурда.  Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ баһылыга Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэҕэ  сылдьан, Саха сириттэн сылдьар байыастары кытта көрсүбүтэ, көмө оҥорор тирэх пуун үлэтин бэрэбиэркэлээбитэ, шефтээх Докучаевскай куоракка чөлүгэр түһэрии үлэтин хаамыытын кытта билсибитэ.

«Донбасска Саха сирин көмөтүн иһин махтаналлар, биһиги байыастарбытыттан махтал тыллара киирэллэр. Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата бу үлэни салгыы тиһигин быспакка ыытара, тупсаран иһэрэ, байыастары бары наадалааҕынан хааччыйарга тоҕоостоох», – диэн кини бэлиэтээтэ.

Планеркаҕа маны таһынан РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бигэргэппит федеральнай көҕүлээһиннэринэн тустарынан, чуолаан орто уонна дьоҕус бизнескэ, бэйэ дьарыктаахтарга кредиттэн кылгас кэмҥэ босхолооһуну быһаарар сокуон туһунан ырыттылар. Ил Дархан Бырабыыталыстыбаҕа бу бэрээдэк туһунан урбаанньыттарга уонна бэйэ дьарыктаахтарга иһитиннэрии оҥорорго сорудахтаата.

 Атырдьах ыйын 12 күнэ. Айсен Николаев «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа  эрэгийиэннээҕи уопсастыбаннай приемнайыгар гражданнары кытта көрүстэ. Нерюнгриттан байыаннай дьайыы кыттыылааҕын ийэтэ дьиэ-уот быһаарыыга эбээһинэстэригэр сиэрэ суох сыһыаннаспыттарыгар сайабылыанньа сурук киирбит. Маныаха Ил Дархан Нерюнгри куорат дьаһалтатын үлэтин сэмэлээтэ. Куорат дьаһалтата бэтэрээҥҥэ олорорго табыгаһа суох уопсай дьиэҕэ хоһу биэрбит. Айсен Николаев билигин  байыастары өйүүр улахан суолталааҕын  эттэ уонна Нерюнгри дьаһалтатыгар байыаһы дьиэнэн хааччыйарга «суһал уонна кырдьыктаах быһаарыыны буларга» сорудахтаата.

«Биһиги байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыттан уонна байыаннай дьайыылар бэтэрээннэриттэн киирэр туһаайыыларга болҕомтолоохтук сыһыаннаһыах тустаахпыт. Кинилэр Ийэ дойдуларын иннигэр ытык иэстэрин чиэстээхтик толорбут дьон, онон бастыҥ усулуобуйаҕа олоруохтаахтар. Нерюнгрига тахсыбыт быһыыны-майгыны туоратан, суһаллык быһаарар наада», — диэтэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга.

Ону таһынан, баартыйа приемнайыгар Хаҥалас улууһун Мохсоҕоллоох бөһүөлэгин бэтэрээннэрин сэбиэтиттэн Светлана Корнева култуурунай-патриотическай хабааннаах боппуруоһу көтөхтө. Актыбыыстар Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаммыт «Көлүөнэлэр ситимнэрэ» альманаҕы таһаарыыга көмөлөһөргө көрдөстүлэр. Айсен Николаев «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа бастакы салаатын сэкирэтээригэр Александр Пермяковка альманаҕы Иккис Аан дойду сэриитэ түмүктэммит күнүгэр – балаҕан ыйын 3 күнүгэр сүрэхтэниитин болдьохтоон, таҥан оҥорорго сорудахтаата.

Атырдьах ыйын 13 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга уопсай үөрэхтээһин хаачыстыбатын үрдэтиигэ уонна үөрэх тиһигин сайыннарыыга мунньах ыытта. 2025 сылга биир кэлим эксээмэни уонна сүрүн судаарыстыбаннай эксээмэни туттарыы түмүктэрэ тупсубутун, выпускниктар дойду бастыҥ үөрэҕин тэрилтэлэригэр киирэр кыахтара улааппытын бэлиэтээтэ. Сүрүн соругунан үөрэхтээһин хаачыстыбатын эрэ тупсарыы буолбакка, хас биирдии сир экэниэмикэтин уратыларын учуоттаан уонна улахан дааннайдарга олоҕуран үөрэҕирии тиһигин биир ситимнээхтик оҥоруу буолар диэн Ил Дархан эттэ. Үөрэх тиһигин салайыыга саҥа үнүстүрүмүөнүнэн көдьүүстээх көрдөрүүнү сыаналааһын туһунан сибидиэнньэни тиһигин быспакка ылыы буолар. Ол уталыппакка быһаарыы ыларга кыах биэрэр. Итиэннэ мунньахха агропрофилированнай уонна политехническэй оскуолалары, ыраах сытар оскуолаларга үөрэх хаачыстыбатын тупсарарга дистанционнай технологиялары туһанан ситимнээх үөрэтиини сайыннарыы боппуруостарын көрдүлэр.

Атырдьах ыйын 14 күнэ. Айсен Николаев салайан ыыппыт сокуону уонна бэрээдэги хааччыйыыны сүрүннүүр мунньахха сокуоннай саастарын туола илик оҕо уонна ыччат сокуоннайа суох быһыыга-майгыга сыстыытын  утары охсуһар эбии миэрэлэри дьүүллэстилэр.

«Боппуруос олус сытыы. Чопчу быһаарыылары ылбатахпытына, балаһыанньа өссө мөлтөөн барыан сөп. Ыччат дьыалаларыгар, социальнай коммуникацияҕа министиэристибэтэ үгүс үлэни ыытар эрээри, ол барытын саба туппат. Бу биир управление буолбакка, бүтүн Бырабыыталыстыба, олохтоох салайыныы уорганнара, федеральнай структуралар бииргэ үлэлээһиннэрин эрэйэр сорук. Маныаха  араас патриотическай тэрээһиннэри ыытыы күүһүрүөхтээх», — диэн Айсен Николаев мунньах кыттыылаахтарын бары эппиэттээх тиһиктэри  түмүүгэ болҕомто ууран, сэрэтэр миэрэлэри күүһүрдэргэ ыҥырда.

Атырдьах ыйын 14 күнэ. Ил Дархан национальнай бырайыактар олоххо киириилэригэр мунньах түмүгүнэн бырайыактар толоруллууларын хонтуруолун күүһүрдэргэ сорудахтаата уонна сүрүннүүр салайааччылар тус эппиэтинэстээхтэрин санатта.

«Мунньах көрдөрбүтүнэн, кэккэ сорудах билиҥҥэ диэри толоруллубатах. Сорохтор дуогабар түһэрсиитин уһаталлар, бырайыактааһыны уонна тутууну бытаардаллар. Ардыгар балаһыанньаны көннөрө сатааһын да суох курдук. Онон кылгас кэм иһигэр хаалыыны туоратар уонна үлэни тиһэҕэр тиэрдэр соругу туруордум. Хонтуруол күн аайы буолуоҕа. Балаһыанньаны көннөрбөт салайааччылар тус эппиэтинэһи сүгүөхтэрэ», – диэн Айсен Сергеевич бэлиэтээтэ.

Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ 18 үөрэх эбийиэгэ — оскуолалар, оҕо уһуйааннара уонна интэринээттэр хапытаалынай өрөмүөннэрэ түмүктэниэҕэ. Өссө биир суолталаах боппуруос — саахалланар туруктаах дьиэттэн-уоттан дьону көһөрөргө аналлаах элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри тутуу. «Хас биирдии эбийиэги кэмигэр уонна үрдүк хаачыстыбалаахтык түмүктүөххэ наада», — диэн өрөспүүбүлүкэ баһылыга бэлиэтээтэ.

Атырдьах ыйын 15 күнэ. Дьокуускайга Арассыыйа Ис дьыалаларын миниистирэ Владимир Колокольцев кэлэн үлэлээтэ. Кини Ил Дархан Айсен Николаевы кытта көрсөрүгэр Саха сиринээҕи ИДьМ үлэтин үрдүктүк сыаналаата. Өрөспүүбүлүкэ силиэстийэлэммит буруйу оҥоруулар ахсааннарын үүнүүтүн тэтиминэн бастыҥ уон эрэгийиэн ахсааныгар киирбит. Буруйу арыйыы уопсай көрдөрүүтэ 57,8% тэҥнэспит, бу Уһук Илиҥҥэ уонна Арассыыйаҕа орто көрдөрүүттэн быдан үрдүк. Көрсүһүүгэ информационнай-коммуникационнай технологиялары туһанан оҥоһуллар буруйдары утары охсуһууга бииргэ үлэлээһин боппуруостара дьүүллэстилэр. Ону таһынан, өрөспүүбүлүкэ суолларыгар суол-тырааныспар быһылааннарын ахсаанын аҕыйатыыга болҕомто уурулунна. Эрэгийиэҥҥэ буруйу оҥоруу ахсаана 0,7% аҕыйаабыт. Владимир Колокольцев Ил Дархаҥҥа ыкса сибээстээх үлэтин иһин махтанан, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр быраабы кэһиини сэрэтии» бырагыраама чэрчитинэн эрэгийиэн бүддьүөтүн суотугар атыылаһыллыбыт миграция уонна суолга куттал суох буолуутун хайысхаларынан судаарыстыбаннай өҥөнү оҥорор Сомоҕо киини үрдүктүк сыаналаата. Билигин бу бырагырааманан Нерюнгри оройуонун Иенгра сэлиэнньэтигэр полиция поһа тутуллар. Билиҥҥи туругунан Өлөөн сэлиэнньэтигэр биир модульнай дьаһалта дьиэтэ тиэрдиллиэҕэ.

Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ былаастара быраабы араҥаччылааһын боппуруостарыгар улахан болҕомтону ууралларын  бэлиэтээтэ уонна биэдэмистибэ таһаарыылаахтык үлэлииригэр усулуобуйаны тэрийиигэ инникитин да көмөлөһөргө бэлэмин биллэрдэ.

Салгыы салайаччылар Ис дьыала министиэристибэтин Судаарыстыбаннай өҥөнү оҥорор киинигэр сырыттылар. Бу кииҥҥэ пааспар, суоппар дастабырыанньатын ылыахха, тырааныспары учуокка туруоруохха уо.д.а. өҥөлөрүнэн туһаныахха сөп. Ону таһынан, тырааныспары ыытар быраапка эксээмэн туталлар. ИДьМ миниистирэ судаарыстыбаннай өҥө хаачыстыбатын уонна түргэн-тарҕан буолуутун үрдэтиигэ, ону тэҥэ каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ тыын суолталаах  соруктарга болҕомтотун уурда.

Салайааччылар ону таһынан Саха сиринээҕи ГАИ устуоруйатын түмэлигэр экспозициялары болҕойон билистилэр. 1951 сылтан ГАИ-ҕа 30-тан тахса сыл үлэлээбит автоинспектор Дмитрий Николаевич Алексеевка Дьокуускайга пааматынньыгы туруоруу көҕүлээһинин өйөөтүлэр.

Атырдьах ыйын 16 күнэ.  Айсен Николаев Өлөөн улууһугар үлэлээтэ. Кини өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлэх үлэһитэ, Өлөөн национальнай улууһун урукку баһылыга Александр Степанович Иванов аатынан искибиэргэ баар кини пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда. Александр Иванов 2013 сыллаахха Өлөөн улууһун баһылыгынан талыллыбыта. 2020  сыллаахха олохтон барбыта.

«Олохтоохтор искибиэри үчүгэйдик көрөн-истэн тутуулара Александр Степановичка махталларын бэлиэтэ буолан, кини туһунан үтүө өйдөбүлү илдьэ сылдьалларын туоһулуур», — диэн Айсен Николаев санаатын үллэһиннэ.

Салгыы Ил Дархан Өлөөҥҥө «Дагаман Бугала» диэн саҥа этнографическай комплекска сырытта. Кини бу комплекс эбэҥки омук историятыгар уонна үгэстэригэр ытыктабыл бэлиэтэ, «Куйаарга чугас буолуу» диэн суолталааҕын, көлүөнэлэр көрсүһэр сирдэрэ буолуоҕа, оҕолор өбүгэлэрин култууратыгар чугаһыахтара, улахан дьон – кинилэргэ өркөн өйү уонна уопуту биэриэхтэрэ диэн бэлиэтээтэ. «Дагаман Бугала» – аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарга бастакы этнокомплекс, манна сиэри-туому ыытыахтара, ытык таастартан сүбэни уонна алгыһы ылыахха сөп.

Атырдьах ыйын 16 күнэ. Ил Дархан Өлөөҥҥө оройуон актыыбын уонна олохтоохтору кытта көрүстэ. «Дьон-сэргэ төрөөбүт оройуоннарын кэлэр кэскилин туһунан толкуйдууллар, араас санаалары, этиилэри киллэрэллэр уонна Хотугу полюс сайдыытыттан саҕалаан дьиэтээҕи боппуруостарга тиийэ ыйытыылары биэрэллэр», – диэн кини үллэстэр.

Таба иитиитин өйөбүлүн, ититиинэн хааччыйыыны тупсарыы, саҥа балыыһаны уонна социальнай эбийиэктэри тутуу боппуруостарын көрдүлэр. Олохтоохтор бэйэлэрин көҕүлээһиннэринэн оҥоһуллубут сэлиэнньэни сайынныы маастар-былаанын туһунан кэпсэттилэр. Бу докумуон хотугу нэһилиэктэр сайдыыларыгар холобур буолбутун Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Өлөөн оройуонун киинигэр сыл бүтүүтэ эргиэн-логистика киинэ тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Бу эбийиэк дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арктика сирин-уотун,  дьонун-сэргэтин өйүүр бэлиитикэтин чэрчитинэн тутуллар. Эбийиэк уопсай иэнэ — 530 кв.м. Тымнытар камералар, оҕуруот аһын хаһаанар ыскылаат, сылаас ыскылаат баар буолуоҕа. Аныгылыы тэрилинэн хааччыллыаҕа. Аһы сибиэһэйдик хаһаанарга сөптөөх усулуобуйалаах буолуоҕа. Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн билигин 13 арктическай оройуоҥҥа маннык кииннэр тутулла тураллар.

«Биһиги уопсай сыалбыт – хас биирдии олохтоох, кырдьаҕастан саҕалаан оскуола оҕотугар диэри, сарсыҥҥы күнүгэр эрэллээх буолуутун хааччыйыы»,- диэтэ Ил Дархан.

Улуус бастыҥ үлэһиттэрин бу күн Ил Дархан наҕараадалаата. Оройуон баһылыга Лена Ивановаҕа «Норуоттар икки ардыларыгар эйэни уонна доҕордоһууну бөҕөргөтүү иһин» бочуоттаах бэлиэни туттарда. Лена Степановна баһылыгынан үлэлиир сылларыгар улуус социальнай-экономиичэскэй сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбитин, Өлөөн бары эйгэҕэ көрдөрүүтүнэн арктическай улуустарга инники күөҥҥэ сылдьарын бэлиэтээтэ.

Атырдьах ыйын 16 күнэ. Ил Дархан Өлөөн улууһугар оробуочай командировкаҕа тиийэ сылдьан, дойду Бырабыыталастыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы — Уһук Илин федеральнай уокурукка РФ Бэрэсидьиэнин боломуочуйалааҕа Юрий Трутнев 2027 сылга дойду үрдүнэн Арктика сылын биллэрэр туһунан этиитин өйүүрүн иһитиннэрдэ. Айсен Николаев: «Арктика сылын биллэрии туһунан этиини  сүүс бырыһыан өйүүбүн. Биһиэхэ, Саха сиригэр, Арктика сирбит улахан аҥаарын ылар, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арктиканы сайыннарыыны инники күөҥҥэ туруорар», — диэн бэлиэтээтэ.

Атырдьах ыйын 17 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга авиация салаатын үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин Арассыыйаҕа Салгын флотун күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Саха сирин ыраах нэһилиэктэригэр авиация – соҕотох тырааныспар ситимэ буолар. Эһиги сыралаах үлэҕит түһүгэр өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо тыһыынчанан биэрэстэни түргэнник уонна табыгастаахтык туорууллар, кэмигэр эмтэр, ас-үөл уонна табаардар тиэрдиллэллэр. Эһиги суһал санитарнай сорудахтары толорон, дьон олоҕун быыһыыгыт, айылҕаны харыстыыр уонна баһаары утары үлэлэргэ кыттаҕыт. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ авиахампаанньаларын маршруттарын ситимэ 200-тэн тахса маршруту ааҕар, ол иһигэр эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы – 33, олохтоох – 185. «Якутия», «Полярные авиалинии», «АЛРОСА» эрэгийиэннээҕи авиахампаанньалар ааспыт сыл түмүгүнэн 1 мөл. 136 тыһ. пассажиры уонна 6 тыһ. тахса туонна таһаҕаһы уонна буостаны тастылар. Авиахампаанньалар үлэлэрин биир сүрүн хайысхатынан социальнай суолталаах маршруттарынан пассажирдары таһыыны субсидиялааһын бырагыраамата буолар. Бүгүн бырагыраама өрөспүүбүлүкэ 23 улууһугар 122 маршрутунан үлэлиир. Маныаха өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 2024 сылга 1 млрд солкуобайтан тахса үп туһаайылынна. Ол 53,4 тыһыынча пассажирга чэпчэтиилээх авиабилиэттэринэн туһанар кыаҕы биэрдэ», – диэн эҕэрдэҕэ этиллэр.

Атырдьах ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев политолог, норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыылар эйгэлэригэр биир сүрүн экспиэр Сергей Карагановы кытта көрүстэ. Өрүттэр аан дойдуга Арктика оруолун, дойду сайдыытыгар Уһук Илин уонна Саха сирин суолтатын, Саха сирин сайдыытын стратегическэй боппуруостарын уонна ону быһаарарга хайысхалары ырыттылар. Ил Дархан Сергей Караганов аптарытыатын биһиги дойдубутугар эрэ буолбакка, тас өттүгэр эмиэ билинэллэрин, кини көрүүлэрин уонна сабаҕалааһыннарын билим уонна бэлиитикэ эйгэтигэр үгүстүк дьүүллэһэллэрин бэлиэтээтэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Атырдьах ыйын ортото ааһан, күһүҥҥү кэмҥэ үктэниэх иннинэ, сылаас күннэри баттаһан, айылҕабытынан алтыһыаххайыҥ, сайыҥҥы түбүктэри үмүрүтүөххэйиҥ.

Афанасий Ноев