Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Алтынньы ый 13 күнэ. Ил Дархан Хатаска Охлопковтар дьиэ кэргэни кытта көрүстэ. Элбэх оҕолоох Ньургуйаана уонна Вадим Охлопковтар быйыл сайын киирбит саҥа дьиэлэрэ социальнай гаастааһын бырагырааматынан гаас ситимигэр холбонно. Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сиригэр номнуо 10 тыһ. дьиэ кэргэн социальнай гаастааһын бырагырааматынан туһанна. Айсен Николаев инникитин өссө тыһыынчанан дьиэҕэ сылаас киириэҕин, бу хайысхаҕа үлэ салҕанарын бэлиэтээтэ.

Алтынньы ый 13 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ Сайдыытын корпорациятын үлэтин боппуруостарыгар ыыппыт мунньаҕар тэрилтэҕэ саҥа соруктары туруорда. Корпорация салалтатыгар, билигин дойду креативнай экэниэмикэтигэр каадырдары бэлэмниир сүрүн үрдүк үөрэх кыһатын – Арассыыйа креативнай индустрияларын университетын ректора буолбут Афанасий Саввиҥҥа таһаарыылаах үлэтин иһин махтанна. Хамаанда «Үлэ кыбаартала» креативнай кластер курдук суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэн, Саха сирэ дойдуга креативнай индустрияны сайыннарыыга биир бастыҥынан буолбутун бэлиэтээтэ. Корпорация ситиһиллибитинэн муҥурдаммакка, муспут уопутугар тирэҕирэн, салгыы сайдыахтааҕын, болҕомто киинигэр инвестицияны тардыы, туризмы, экспорты уонна креативнай экэниэмикэ саҥа хайысхаларын сайыннарыы туруохтааҕын эттэ.

Алтынньы ый 14 күнэ. Ил Дархан Саха сирин экэниэмикэтин сайдыытын хааччыйар суһал ыстаап президиумун мунньаҕын ыытта. Бырабыыталыстыба сүрүн соругунан бүддьүөт үбүн көдьүүстээхтик туһаныы уонна судаарыстыбаннай хантараактары кэмигэр толорууну хааччыйыы буоларын ыйда. Бырайыак-симиэтэ докумуоннарын хаачыстыбатын үрдэтиигэ уонна  агробырамыысыланнай комплекс, олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатын инфраструктуратын уонна успуорт эбийиэктэрин сайыннарыыга туһуламмыт бырагыраамалар ороскуоттарын сааһылааһыҥҥа ураты болҕомто уурулунна. Айсен Николаев туһааннаах министиэристибэлэр салайааччыларыгар судаарыстыбаннай хантараактар олоххо киириилэрин кытаанахтык хонтуруоллуурга уонна бэдэрээтчит тэрилтэлэр эбээһинэстэрин кэмигэр толороллорун ситиһэргэ сорудахтаата.

Алтынньы ый 14 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ хоруупсуйаны утары охсуһууга хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Туһааннаах сокуон ирдэбиллэрин тутуһуу чааһыгар интэриэс сөп түбэспэтин сэрэтии уонна быһаарыы, итиэннэ дохуот туһунан сибидиэнньэлэри биэриигэ эбээһинэһи толоруу боппуруостарын көрдүлэр. 2024 сылга судаарыстыбаннай сулууспалаахтартан 23 иһитиннэрии киирбит, ону көрүү түмүгүнэн 19 түгэҥҥэ интэриэс сөп түбэспэтэ баара быһаарыллыбатах. Бары чахчыларынан  сэрэтэр уонна быһаарар миэрэлэр ылыллыбыттар. Мунньахха дохуот, ороскуот, баай-дуол уонна баайга-дуолга сыһыаннаах эбээһинэстэр туһунан сибидиэнньэлэри судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сулууспалаахтарынан толоруу хаачыстыбата тупсубута бэлиэтэннэ.

Алтынньы ый 14 күнэ. Ил Дархан VIII норуоттар икки ардыларынааҕы «Үрүҥ хаар алгыһа» поэзия бэстибээлин ыалдьыттарын кытта көрүстэ. Дьокуускайга Кытайтан, Бразилиятан, Монголияттан, Ирактан, Казахстантан уонна Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн поэттар, тылбаасчыттар кэллилэр. Айсен Николаев тэрээһин норуоттар икки ардыларыгар култуураны атастаһыыга суолталаах былаһаакканан буоларын, саха литературата өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр биллэригэр тылбаас ураты суолталааҕын, аан дойдуга саха норуотун уратытын арыйарыгар көмөлөһөрүн, ону сэргэ саха дьонугар аан дойду литературатын бастыҥ айымньыларын төрөөбүт тылларынан билсэр кыаҕы биэрэрин бэлиэтээтэ.

Алтынньы ый 15 күнэ. Ил Дархан дойду Оборонаҕа министиэристибэтин анал хонтуруоллуур сулууспатын салайааччытын солбуйааччыта — тыыл начаалынньыга, полковник Максим Ковалевы уонна байыаннай чаас хамандыыра, полковник Владимир Пашковы кытта көрсүһүүтүгэр Ленскэй оройуонун Пеледуй бөһүөлэгэр баар байыаннай чаас инфраструктуратын сайыннарыы боппуруостарын дьүүллэстилэр. Манна байыаннай чаас 1980 сыллаахха тэриллибитэ. 1983 сылга киирбит биэс этээстээх олорор дьиэни өрөспүүбүлүкэтээҕи элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ хапытаалынай өрөмүөн бырагырааматынан саҥардыы боппуруоһун көрдүлэр.

Алтынньы ый 15 күнэ. Айсен Николаев дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Бырабыыталыстыба чилиэннэрин кытта ыыппыт сүбэ мунньаҕар кытынна. Суол инфраструктуратын сайдыытын уонна кыстыкка бэлэмнэнии, ол иһигэр хотугу таһаҕаһы тиэрдиини тэрийии боппуруостара көрүлүннүлэр.

2025 сылга хотугу таһаҕаһы тиэрдиини үбүлээһиҥҥэ 10 млрд солк. тахса суумалаах казначейскай кирэдьииттэр туһаныллаллар. Мунньахха бу кирэдьииттэр лимииттэрин улаатыннарыы боппуруоһа дьүүллэһилиннэ. Итиэннэ атыылаһыллыбыт уонна тиэрдиллибит оттук хас да оттук сезонун устата туттулларынан, казначейскай кирэдьииттэри биир сылтан уһун болдьоххо биэрэр кыаҕы көрөргө этии киирдэ. Владимир Путин Бырабыыталыстыбаҕа боппуруоһу көрөргө сорудахтаата.

Алтынньы ый 16 күнэ. Ил Дархан дойду Судаарыстыбаннай сэбиэтин «Энэргиэтикэҕэ» хамыыһыйатын мунньаҕын ыытта. Эрэгийиэннэргэ уот ситимин комплекса эрэллээхтик уонна көдьүүстээхтик үлэлиирин үрдэтии боппуруостарын көрдүлэр. Айсен Николаев уот ситимин эргэриитэ ортотунан 73% тэҥнэһэрин, сорох эрэгийиэннэргэ 85% кытта тиийэрин ыйда. 2042 сылга диэри электроэнэргиэтикэ эбийиэктэрин тутуу, саҥардыы былааннанар. Генеральнай былааҥҥа олоҕуран, 2042 сылга Арассыыйаҕа 88 гигаватт уопсай кыамталаах саҥа эбийиэк тутуллуохтаах, манна 44 трлн солк. үбүлээһин ирдэнэр. Бу соруктары олоххо киллэрэргэ дойду Экэниэмикэтин министиэристибэтэ стратегическай сокуон барылын бэлэмнээбит.

Алтынньы ый 17 күнэ. Ил Дархан дойду Сыыппараҕа сайдыытын, сибээскэ уонна маассабай коммуникацияларга миниистирэ Максут Шадаевы кытта көрсүһүүтүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ сыыппара инфраструктуратын сайыннарыыга сүрүн бырайыактары дьүүллэстилэр. Сүрүн болҕомто 2028 сылга диэри 61 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа аныгы сибээһи хааччыйыахтаах «Арктика синергията» бырайыагы үбүлээһин мэхэньииһимигэр уурдулар. Итиэннэ сэтинньи 27–29 күннэригэр Дьокуускайга ыытыллар IV «Сыыппара алмааһа» федеральнай пуоруму бэлэмнээһин боппуруостарын көрдүлэр. Саха сирэ «ГосТех» платформаҕа судаарыстыбаннай өҥө хаачыстыбатын үрдэтиигэ көҕүлээһиннэригэр тохтоотулар.

Алтынньы ый 18 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Почтатын генеральнай дириэктэрэ Михаил Волковы кытта көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ почта сибээһин сайыннарыы туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаатылар. Ол чэрчитинэн сибээс салаатын биэс дьиэтэ саҥардыллыаҕа. Арассыыйа Почтатын салайааччыта Саха сирэ таһаҕаһы тиэрдиигэ пилота смуох көтөр ааллары ситиһиилээхтик туһанар уопутун бэлиэтээтэ.

Алтынньы ый 19 күнэ. Ил Дархан Саха сирин ийэлэрин Өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Саха сиригэр ийэ буолууну уонна оҕо сааһы, ыал олоҕун уйгутун өйөөһүҥҥэ үлэ-хамнас дойду Бэрэсэдьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыагынан олоххо киирэрин бэлиэтээтэ. Кэнники алта сылга өрөспүүбүлүкэҕэ ийэ буолууну уонна оҕо сааһы өйүүргэ көрүллэр үп кээмэйэ сэттэ төгүл кэриҥэ улаатан, 2025 сылга 29,1 млрд солк. куоһарда. Оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр «Үйэ оҕолоро» тус сыаллаах хапытаал 2027 сылга диэри үлэлиэҕэ. Быйыл суумата 116,7 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Маны тэҥэ үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр «Дьиэ кэргэн» ийэ өрөспүүбүлүкэтээҕи хапытаалын кээмэйэ икки төгүл улаатан 300 тыһ. солк. диэри үрдээтэ. Урукку өттүгэр ыалга биирдэ бэриллэр буоллаҕына, билигин 2025 сыл тохсунньу 1 күнүттэн төрөөбүт хас биирдии оҕоҕо бэриллэр. Эдэр ыччат ыал буолар түбэлтэлэригэр 50 тыһ. солк. суумалаах өйөбүлү ылаллар. Арассыыйа эрэгийиэннэрин ортотугар Саха сирэ оҕо төрөөһүнүн ахсаанынан 10-с миэстэлээх, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка – бастакы. 2020 сылтан элбэх оҕолоох ыал ахсаана 10% улаатта – 34,6 тыһ. куоһарда. 2024 сылга төрөөбүт оҕо 44% дьиэ кэргэҥҥэ үһүс уонна онтон салгыы төрөөбүт оҕо ахсааныгар киирэр.

Алтынньы ый 19 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин аҕаларын Арассыыйаҕа Аҕа күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Аҕа үүнэр көлүөнэни иитиигэ оруолун суолтатын үрдэтии Саха сирин судаарыстыбаннай бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхатынан буоларын, алта аҕаҕа сыллата «Ытык аҕа» бэлиэни туттарыы туһунан ыйааҕы ааспыт сылга илии баттаабытын бэлиэтээтэ. Үүнэр көлүөнэни иитиигэ ураты үтүөлэрин иһин 100 тыһ. солк. кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүр олохтоммута. Сыл аайы элбэх оҕолоох аҕалар оҕолору иитиигэ үтүөлэрин уонна уопсастыбаннай олоххо кылааттарын иһин сылга икки төгүл – Саха сирин Аҕаларын күнүгэр уонна Арассыыйаҕа Аҕалар күннэригэр — бу бэлиэнэн наҕараадаланаллар. Бүгүн маннык бэлиэнэн Саха сиригэр 33 аҕа наҕараадаламмыта.

Алтынньы ый 19 күнэ. Айсен Николаев суол хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Саха сирэ суол тутуутун тэтиминэн Уһун Илиҥҥэ инники күөҥҥэ киирэрин, 2019 сылтан 2024 сылга диэри 2600-тэн тахса км суол оҥоһуллубутун, ол иһигэр «Куттала суох хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыагынан 1400-тэн тахса км, ону тэҥэ 55 муостаны бэлиэтээтэ. 2025 сылга эмиэ улахан соруктар туралларын, «Олох инфраструктурата» диэн саҥа национальнай бырайыак чэрчитинэн 137 км суол оҥоһуллуохтааҕын туһунан эттэ.

Алтынньы ый 19 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев саха дзюдоисткаларын дойду чемпионатыгар чаҕылхай ситиһиилэринэн эҕэрдэлээтэ. Екатеринбург куоракка ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ Карина Ефимова (52 кг) уонна Аина Моисеева (48 кг) финалга эрэллээхтик тахсан, көмүс уонна үрүҥ көмүс мэтээллэри ыллылар. «Бу — сүҥкэн үлэ, дьаныардаах буолуу, майгы күүһүн түмүгэ, эһиги дьулуурдаах үлэҕит көмөтүнэн Саха сирэ дойду успуортугар  көрдөрүүтүн эрэллээхтик бөҕөргөтөр, бу ситиһии ыччакка үтүө холобур буолар», — диэн бэлиэтээтэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Өбүгэлэрбититтэн ыла үгэс буолбут муҥха кэмигэр Күөх Боллох көмүс хатырыктааҕынан маанылаатын! Муус ылар, хаһаанар түбүк таһаарыылаах буоллун.

Афанасий Ноев