Ил Дархан нэдиэлэтэ: Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Ахсынньы 1 күнэ. Ил Дархан Татарстан Нижнекамскай оройуонун дэлэгээссийэтин кытта көрүстэ.

Көрсүһүүгэ дойду Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаата Айдар Метшин, Нижнекамскай куорат уонна Нижнекамскай оройуонун баһылыга Радмир Беляев кытыннылар. Айсен Николаев дэлэгээссийэни истиҥник эҕэрдэлээтэ, Дьокуускай уонна Нижнекамскай икки ардыларыгар бииргэ үлэлэһии сайдыытын бэлиэтээтэ. Ил Дархан ыалдьыттарга быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ бэс ыйыгар ыытыллыбыт XXV федеральнай Сабантуйга кыттыбыттарын иһин махтанна.

Дэлэгээссийэ дьоно кэлэр сайын аны Татарстан сиригэр-уотугар, Нижнекамскай оройуонугар саха төрүт бырааһынньыгын – Ыһыаҕы ыытарга бэлэмнэрин иһитиннэрдилэр. Тэрээһини бэс ыйын 13 күнүгэр былааннаабыттар.

Айдар Метшин уонна Радмир Беляев Саха сирин салалтатыгар истиҥ көрсүһүү иһин махтаннылар уонна өрөспүүбүлүкэлэр икки ардыларыгар тиһиктээх үлэ саҕаламмытын бэлиэтээтилэр.

Ахсынньы 1 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ сүрүн болуоссатыгар быйыл дойду үрдүнэн бастакы Саҥа дьыллааҕы харыйа уотун уматыыга кытынна. Бу тэрээһин үгэс курдук «Кыһын Саха сириттэн саҕаланар» фестивал чэрчитинэн ыытыллар.

«Кэлэн иһэр Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин! Ис сүрэхпиттэн барыгытыгар эйэни, үтүөнү уонна Кыайыыны баҕарабын!» — диэтэ Айсен Николаев.

Харыйа уотун уматыыга Чысхаан уонна Тымныы Оҕонньор, Хаарчаана, Саҥа дьыл кэрэ бэлиэтэ – Тооку кулунчук кытыннылар. Ыалдьыттар чаҕылхай остуоруйа дьоруойдарын, ол иһигэр үтүө санаалаах мамонтеногы кытта үөрдүлэр-көттүлэр.

Чысхаан, Тымныы Оҕонньорго Өймөкөөн улууһуттан, Тымныы полюһуттан аҕалыллыбыт Тымныы бэлиэтин туттарда.

Бу күн Саҥа дьыллааҕы харыйа уоттарын өссө Орджоникидзе болуоссатыгар уонна Саха сирин улуустарыгар уматтылар.

Ахсынньы 2 күнэ. Ил Дархан бэрэссэдээтэллээн ыыппыт дириэктэрдэр Сэбиэттэрин мунньаҕар Саха сирин сайдыытын корпорациятын (ССК) 2032 сылга диэри стратегиятын бигэргэттилэр. Докумуон 2050 сылга диэри сыаллаах.

Корпорацияны 2014 сыллаахха Саха сиригэр инвестицияны тардар уонна урутаан сайдар социальнай-экэнэмиичэскэй сирдэр, индустриальнай пааркалар уонна атын бырамыысылыннас былаһааккаларын ситимин тэрийэр сыаллаах тэрийбиттэрэ.

Корпорация бырайыактарын ахсааныгар киинэ индустриятын, анимация, медиа уонна IT-секторын сайдыытын киинэ буолбут «Үлэ кыбаартала» креативнай кластер  киирэр. Тэрилтэ салайыытынан араас салааҕа инвестиционнай платформалар сайдаллар.

Балаҕан ыйын 27 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын күнүгэр, Айсен Николаев корпорация үлэтин хайысхаларын кэҥэтэр туһунан ыйаахха илии баттаабыта. Ол курдук, ССК тэрилтэлэр хапытаалларын улаатыннарыыга, креативнай экэниэмикэни сайыннарыыга, инвестицияны тардыыга, технологияҕа уонна наукаҕа инники күөҥҥэ тахсыыны хааччыйыыга уонна атын хайысхаларга стратегическай бырайыактары уонна көҕүлээһиннэри оҥорор, сүрүннүүр уонна арыаллыыр тирэх тэрилтэнэн быһаарыллыбыта.

Саҥа сайдыы стратегиятын ити этиллибити учуоттаан оҥордулар.

Ахсынньы 2 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун саха суругунан литературата төрүттэммитэ 125 сылынан эҕэрдэлээтэ.

«Бу бэлиэ кэм айар тылбыт аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһа» айымньыта суруллубут сылыттан ааҕыллар. Үйэлэр кирбиилэригэр ийэ тылбыт сайдарыгар, омукпут өйө-санаата уһуктарыгар, кэскилбит кэҥииригэр төрүт литературабыт бигэ тирэх буолбута уонна күн бүгүҥҥүгэ дылы бу үрдүк аналын утумнаахтык толоро сылдьар. Бу күн Сахабыт сирин бука бары суруйааччыларыгар уонна, биллэн турар,  ааҕааччыларга, ис сүрэхпиттэн барҕа махталбын тиэрдэбин! Үүнэ-сайда, өлбөөдүйбэт үйэлэнэ турдун саха литературата!» – диэн суруйда МАХ  ханаалыгар Айсен Николаев.

Ахсынньы 4 күнэ. Ил Дархан дойду бырамыысыланнаска уонна атыыга-эргиэҥҥэ миниистирэ Антон Алихановы кытта көрүстэ. Салайааччылар эрэгийиэн бырамыысыланнай кыаҕын өйүүр уонна сайыннарар миэрэлэри дьүүллэстилэр.

Cүрүн болҕомтону стратегическай салаалары сайыннарыыга, ол иһигэр тимири уһаарыыга, аһы-үөлү, чохтон, ньиэптэн оҥоһуллар уонна химическай бородууксуйаны, эрэһиинэлээх, пластмасс оҥоһуктары оҥорон таһаарыыга уурдулар.

Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата сайдыыны-үүнүүнү көҕүлүүр, баар тэрилтэлэри модернизациялыыр, оҥорон таһаарыы кыаҕын бөҕөргөтөр туһугар биисинэһи кытары судаарыстыбаттан федеральнай көмөнү ыларга көхтөөхтүк үлэлэһэр.

«Үс сыл иһигэр эрэгийиэн бырамыысыланнай тэрилтэлэригэр судаарыстыба биэрбит өйөбүлэ 825,6 мөлүйүөнтэн тахса солкуобайга тэҥнэстэ. Итини сэргэ хампааньыйалар сыл бастакы үс кыбаарталыгар дойду бырамыысыланнаска уонна атыыга-эргиэҥҥэ министиэристибэтиттэн 470 мөлүйүөнтэн тахса солкуобай субсидияны ыллылар», – диэн эттэ Антон Алиханов.

Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ индустриальнай инфраструктуратын бөҕөргөтөрүн, технологическай пааркалары уонна “Саха сирэ” урутаан сайдар сири сайыннарарын, итиэннэ пилота суох технологияларга үлэлэһэн, элбэх хайысхалаах оҥорон таһаарыы кииннэрин тэрийэрин бэлиэтээтэ.

«Федеральнай көҕүлээһин дьаһаллара оҥорон таһаарыыны бигэ туруктаах хаалларыыга, сүрүн салаалары саҥардарга уонна үүнүү-сайдыы саҥа  чопчуларын тэрийэргэ көмөлөһөллөр. Салгыы үлэлэһии бөдөҥ бырайыактары олоххо киллэрэргэ тирэх буолан, бырамыысыланнай кыаҕы бөҕөргөтөн, Саха сирэ дойду экэниэмикэтигэр кылаатын улаатынныаҕа», – диэтэ Айсен Николаев.

Ахсынньы 4 күнэ. Ил Дархан дойду үпкэ миниистирэ Антон Силуановы кытта көрүстэ. Манна бүддьүөккэ сыһыаннаах тирээн турар боппуруостары дьүүллэстилэр. Кэпсэтии сүрүн түмүгүнэн 2026 сылга хоту таһаҕаһы тиэйиини эрдэттэн үбүлүүр туһунан дуогабардаһыы буолла.

Айсен Николаев бу хардыы хотугу улуустарга таһаҕаһы тиэрдиини эрдэттэн бэлэмнииргэ стратегическай суолталааҕын тоһоҕолоон эттэ. Кини Антон Силуановка Арктикаҕа баар оройуоннарга таһаҕаһы тиэрдиини эрэллээх оҥорууга уонна дьон олоҕун хаачыстыбатыгар быһаччы дьайар быһаарыыны өйөөбүтүн иһин махтанна.

«Бу таһаҕаһы тиэрдии логистикатын, ресурсаны үллэриини уонна олоҕу хааччыйар тиһиктэри бэлэмнээһини эрдэттэн былаанныырга кыах биэриэҕэ», — диэтэ Айсен Николаев.

Ахсынньы 4 күнэ. Ил Дархан Москваҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэһитэ Вячеслав Штыровы кытта көрүстэ.

Айсен Николаев дойду энергетикэҕэ Судаарыстыбаннай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ буоларын быһыытынан кэпсэтии ити чэрчитинэн барда, онон дойду энергетикэҕэ сайдыытын сүрүн соруктарыгар уонна кэскиллэригэр ананна. Кэпсэтиигэ судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Константин Ильковскай,“Якутскэнерго” урукку генеральнай дириэктэрэ Олег Тарасов, техничэскэй билим дуоктара уонна Бүтүн Арассыыйатааҕы теплотехника институтун научнай салайааччытын бастакы солбуйааччыта Анатолий Тумановскай кыттыннылар. Эспиэрдэр Айсен Николаев бэрэссэдээтэллээх  Судаарыстыбаннай Сэбиэт хамыыһыйатын мунньахтарыгар куруук киллэриллэр боппуруостарга бэйэлэрин санааларын эттилэр.

Сүрүн тиэмэнэн Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка эньиэргийэ тиийбэт буолан иһиитэ буолла. Бу боппуруоска Судаарыстыбаннай хамыыһыйа Арассыыйа Бэрэсидьиэнигэр уонна Бырабыыталыстыбатыгар этиилэри систиэмэлээхтик киллэрэр. Айсен Николаев эспиэрдэри истэн баран, бэйэтин көрүүтүн үллэһиннэ. Өрүттэр аныгы быһаарыылары олоххо киллэрбэккэ эрэ эньиэргийэҕэ дефицити суох оҥоруу кыаллыбат диэн сөбүлэстилэр. Саха сирэ дойду чоҕу хостуур биир сүрүн эрэгийиэнэ буолар. Онон улахан болҕомтону бу салааҕа уурдулар. Кэпсэтии кыттыылаахтара этэллэринэн, чоҕу хостооһун уонна аныгы электростанциялары уонна үрдүк күүрүүлээх ситимнэри тутуу үүнэн иһэр экэниэмикэни эньиэргийэнэн эрэ хааччыйбат, чохтоох эрэгийиэннэри саҥа таһымҥа таһаарыаҕа. Саха сирин гидроэнергетичэскэй кыамтатын баһылааһын эмиэ наадалааҕынан ааҕылынна. Вячеслав Штыров дойду энергетикэҕэ судаарыстыбаннай хамыыһыйатын салайар Айсен Николаев үлэтин үрдүктүк сыаналаата, ылыллар быһаарыылар дойду инники дьылҕатыгар улахан суолталаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Ахсынньы 4 күнэ. Сунтаар улууһун Кириэстээх сэлиэнньэтигэр «Саргы түһүлгэтэ» култуура киинин үөрүүлээхтик арыйдылар. Эбийиэги дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээһининэн олоххо киирэр «Култуура» национальнай бырайыак чэрчитинэн туттулар.

Айсен Николаев култуура киинэ нэһилиэккэ Арассыыйа Үлэтин Дьоруойа Владимир Африканович Михайлов дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путины кытта көрсүһүүтүгэр киллэрбит этиитинэн тутуллубутун бэлиэтээтэ.

«Арассыыйа Үлэтин Дьоруойа Владимир Африканович Михайлов 2023 сыллаахха Бэрэсидьиэн Владимир Владимирович Путины кытта көрсүһүүтүгэр төрөөбүт сэлиэнньэтигэр саҥа кулууп тутуутун өйүүрүгэр көрдөспүтэ. Кини бүгүн да ыанньыксытынан үлэлиир уонна бэйэтин идэтигэр бэриниилээх үлэһит холобура буолар. Бэрэсидьиэн бу көрдөһүүнү болҕомтоҕо ылбыта», – диэтэ Айсен Николаев.

Саҥа киин Сунтаар улууһун култуурунай уратыларын уонна салгыы сайдар соруктарын учуоттаан тутулунна. Саҥа дьиэ икки мэндиэмэннээх, барыллаан иэнэ 1 тыһыынча квадратнай миэтэрэттэн тахса. Кииҥҥэ бибилэтиэкэ, 150 миэстэлээх көрөөччү саалата, ону тэҥэ репетициялыыр хостор бааллар.

«Владимир Владимирович Путиҥҥа өйөбүлүн, оттон Владимир Африканович Михайловка бу суолу саҕалаабыт үтүө көҕүлээһинин иһин махтанабын», – диэн эттэ Ил Дархан.

Ахсынньы 4 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Сэбилэниилээх Күүстэрин научнай-практическай кэмпириэнсийэтигэр  дойду көмүскэниигэ миниистирин солбуйааччыта Александр Санчигы кытта роботтаах уонна пилота суох комплекстар аныгы холобурдарын кытта билистэ.

Ил Дархан кэмпириэнсийэ саҥа технологиялар көмөлөрүнэн Сэбилэниилээх Күүстэр кыахтарын лаппа улаатыннарыахха сөбүн уонна бу хайысха түргэнник сайдан иһэрин көрдөрбүтүн бэлиэтээтэ.

«Дойду көмүскэниигэ министиэристибэтин салалтатыттан Саха сирэ оператордары бэлэмнээһин хаачыстыбатыгар уонна роботтаах систиэмэлэри оҥорууга инники күөҥҥэ сылдьар эрэгийиэннэр ахсааннарыгар киирэрин туһунан киэн тутта иһиттим», — диэтэ Айсен Николаев.

Ил Дархаҥҥа, чуолаан, «ЯК-14» диэн араас таһаҕаһы көһөрөргө, бааһырбыттары эвакуациялыырга, бойобуой сэбилэниини ыраахтан туһанарга аналлаах автономнай роботы көрөдөрдүлэр. Бу платформаны өстөөх техническэй уонна инженернэй тэриллэрин суох оҥорорго «камикадзе робот» быһыытынан эмиэ туттуохха сөп.

Автономнай робот Саха сиригэр оҥоһуллубут, онон кини чиэһигэр ааттабыттар. Ол курдук, бастакы буукубалара өрөспүүбүлүкэ аата, оттон 14 сыыппара – эрэгийиэн куода.

«Бу универсальнай платформа, онон араас бойобуой модулларга, ол курдук пулемёттарга, РЭБ систиэмэлэргэ, сибээс систиэмэлэригэр, суолу миинэтэ суох оҥорорго аналлаах тралларга туттуохха сөп. Платформаны сыл устата сайыннаран, үчүгэй түмүктэри ситистилэр. Автономнай робот тургутууну Москваҕа 38-с научнай кииҥҥэ ааста. Барыта 130-чаны оҥорон таһаарбыттар. Байыастар платформаны үчүгэй диэн сыаналаатылар. Өссө салгыы ситэрэн-хоторон биэриэхтээхпит», — диэн кэпсээтилэр өрөспүүбүлүкэ баһылыгар.

Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ инженернэй компетенциятын салгыы сайыннарыаҕа диэн эттэ. Ол курдук, Дьокуускайга соторутааҕыта «Полярнай» диэн научнай-производственнай киин үлэтин саҕалаата. Манна пилота суох саҥа комплекстары оҥоруунан уонна Саха сирин технологическай кыаҕын күүһүрдүүнэн дьарыктаныахтара.

«Хас биирдии саҥа бырайыак дьоҥҥо Саха сирин кылаата дойдуга чахчы улахан суолталааҕын уонна инники күөҥҥэ сылдьар буойуттарга олус наадалааҕын көрдөрөр. Биһиги иннибит диэки баран иһэбит, аармыйаны өйүүбүт, технологиялары сайыннарабыт уонна Арассыыйа күүһүгэр итэҕэли бөҕөргөтөбүт», – диэн эттэ Айсен Николаев.

Ахсынньы 6 күнэ.  «Кыайыыга бииргэ!» өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа суһал ыстаабыгар анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар саҥа дьыллааҕы бэлэхтэри комплектааһын бара турар. Үгэс буолбут саҥа дьыллааҕы акция Донбаһы өйүүр Хотугулуу-илиҥҥи пуонда көмөтүнэн ыытыллар.

«Маннык баһыылкалары Саҥа дьыл иннинэ эрэ буолбакка, атын бырааһынньыктарга эмиэ ыытабыт, бу уолаттарбытын өйүүр үгэспит буолар. Кинилэр хас биирдиилэрэ төрөөбүт дойдуларын, дьоннорун-сэргэлэрин сылааһын, күүтэллэрин билэллэрэ олус улахан суолталаах. Саха сирэ көмүскээччилэрин куруук өйүүр», – диэтэ Ил Дархан.

Саҥа дьыллааҕы бэлэх комплегар олохтоох оҥорон таһаарааччылар бородууксуйалара – балык, эт, отон сироба, саахардаах дьэдьэн баар. Байыастарга бэлэҕи, бастатан туран, Москваҕа, Санкт-Петербурга, Улан-Удэҕа, Приморьеҕа, Хабаровскай кыраайга баар госпиталларга, оттон анал байыаннай дьайыы зуонатыгар ыытыахтара.

Саха сирин күндү олохтоохторо! Сылбытын түмүктүүрбүт чугаһаата. Барыгытыгар ситиһиилээх, тахсыылаах үлэни баҕарабын. Этэҥҥэ буолуҥ!

Афанасий Ноев