Ил Дархан нэдиэлэтэ

Казахстан уонна Саха сирэ: бииргэ үлэлээһин

Вячеслав Штыровтуун

Тохсунньу 23 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ Вячеслав Штырову кытта көрсөн, Уһук Илин уонна өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бопппуруостарын тула кэпсэттилэр. Чуолаан Саха сиригэр бырамыысыланнас, тырааныспар, энэргиэтикэ инфраструктураларын сайыннарыы, геологическай чинчийиини ыытыы көдьүүһүн тустарынан ырыттылар.  Кэпсэтиигэ хайа-байытар салаа боппуруостарын таарыйдылар. Вячеслав Штыров Элгэҕэ сир баайдаах учаастагы туһаҕа таһаарыы тэтимнээхтик барарын бэлиэтээтэ. Ол курдук, тохсунньуга хайа-байытар икки фабрика үлэҕэ киириэҕэ. Айсен Николаев бырамыысыланнаһы уонна тыраа­ныспары сайыннарыы биир ситимнээхтик барыахтааҕын эттэ. Элгэтээҕи сир баайдаах учаастак Улак — Элгэ тимир суол утаҕын кыамтатын сылга 24 мөл. туоннаҕа диэри улаатыннарар кыахтаныаҕа. Туһааннаах хайысхаҕа Тиихэй Акыйааннааҕы тимир суолу Охотскай муораҕа диэри тутуу бырайыага сүрүн оруолу ылара ыйылынна.

Саха сирэ инники күөҥҥэ

Тохсунньу 23 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Уһук Илин субъектарын салайааччылара кыттыылаах 2022 сыл түмүгүн таһаарар уонна 2023 сыл соруктарын туруорар мунньахха кытынна. Мунньаҕы вице-премьер Юрий Трутнев сала­йан ыытта. Ил Дархан бэлиэтээбитинэн, эрэгийиэн экэниэмикэтин үүнүүтэ уонна федеральнай киин өйөбүлэ социальнай эйгэ соруктарын быһаарыыга төһүү буолаллар. Кэлиҥҥи биэс сылга Саха сиригэр 269 социальнай эби­йиэк – оскуолалар, ФАП-тар, уһуйааннар уо.д.а. тутулуннулар, ол иһигэр 2022 сылга 67 эбийиэк үлэҕэ киирдэ. Олортон 70 эбийиэк национальнай быра­йыак көмөтүнэн тутулунна, ол иһигэр 2022 сылга – 15 эби­йиэк. Хаарбах дьиэлэртэн 25,7 тыһ. киһи көһөрүлүннэ. Уһук Илиҥҥи уокурукка тарҕанар «Биир кэлим субсидия» бэрэсидьиэн бырагырааматынан Кардиологическай киин, «Үлэ кыбартаала» креативнай кластер курдук 7 улахан эбийиэк үлэҕэ киирдэ.

«2023 сылга 70-тан тахса эбийиэк, ол иһигэр 12 култуура, 26 доруобуйа харыстабылын, 9 успуорт, 1 эбии үөрэхтээһин, 1 социальнай хааччыйыы эбийиэ­гин, 6 уһуйааны тутан, кэлиҥҥи биэс сылга муҥутуур көрдөрүүнү ситиһиэхтээхпит. Аҥаардас быйыл 20-тэн тахса оскуоланы биир сылга тутан, үлэҕэ киллэрии хаһан да устуоруйаҕа бэлиэтэнэ илик», – диэтэ Айсен Николаев. Мунньахха Ил Дархан иһитиннэрбитинэн, Саха сирин экэ­ниэмикэтэ Уһук Илиҥҥи уокурукка баалабай эрэгийиэннээҕи бородуукта кээмэйинэн инники күөҥҥэ сылдьар.

Касым-Жомарт Токаевы кытта көрсүһүү

Тохсунньу 24 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев  Казахстаҥҥа дьыалабыай сырыытын кэмигэр Казахстан  Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ Касым-Жомарт Токаевы кытары көрүстэ. Кэпсэтии эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыы, бииргэ үлэлээһин тула барда. Касым-Жомарт Токаев Казахстан  Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Арассыыйа Федерацията сыһыаннаһыыларыгар ураты болҕомто уурулларын эттэ.

Касым-Жомарт Токаев  Ка­зах­стан уонна Саха сирин икки ардыгар атыы-эргиэн кээмэйэ улааппытын итиэннэ стратегическай суолталаах сүрүн ха­­йысхалары сэргэ экэнэмиичэскэй уонна гуманитарнай бииргэ үлэлээһин сайдыахтааҕын туһунан эттэ. Тутаах хайысха быһыытынан атыы-эргиэн, инновация эйгэтин, ИТ-салааны холобурга аҕалла. Кини Казахстаҥҥа  Саха сирин култууратын күннэрин ыытарга этии киллэрдэ.

Айсен Николаев бэлиэтээн эппитинэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйа Федерациятын быстыспат сорҕото буоларынан, атыы-эргиэн, экэниэмикэ, гуманитарнай, эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыны кэҥэтэргэ бэлэмин, креативнай индустрияҕа, ИТ-салааҕа холбоһуктаах бырайыактар олоххо киирэллэрин, саха киинэтин Казахстаҥҥа билиһиннэрэллэрин, бэстибээллэргэ кытталларын аҕынна. М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Казахстан университеттарын кытары үлэлэһэрин эттэ. Мас-рестлиҥҥэ Казахстаҥҥа федерация баарын, успуорт төрүт көрүҥүн тарҕатарын, Казахстан «Азия оҕолоро» оонньуулара тэриллиэхтэриттэн көхтөөхтүк кыттарын, 2024 сыллааҕы сайыҥҥы оонньууларга эдэр спорт­сменнары Дьокуускайга ыҥыр­да. Казахстаҥҥа Саха сириттэн төрүттээх биир дойдулаахтар диаспоралара билигин таһаарыылаахтык үлэлиир.

Норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэ

Тохсунньу 24 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа тас дойдуларга минис­тиэристибэтин ураты сорудахтарга посола, Арктика сэбиэ­тин үрдүкү дуоһунастаахтарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Корчуновы кытта көрсүһүүтүгэр Дьокуускайга бу сыл кулун тутарыгар ыытыллыах­таах килии­мэт уларыйыытын уонна ирбэт тоҥ ириитин боппуруостарыгар норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ бэлэмнэнии туһунан кэпсэттилэр. Тэрээһин Арассыыйа Арктика сэбиэтигэр 2021-2023 сылларга бэрэссэдээтэллиирин чэрчитинэн былааҥҥа киирбит. Учуонайдар уонна эспиэрдэр килиимэт хотугу дойдулар уонна эрэгийиэннэр социаль­най-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар сабыдыалын, экологическай кэтээн көрүү уонна сылыктааһын, тулалыыр эйгэҕэ кутталлаах дьайыыны намтатар кэскиллээх технологиялар туһунан дьүүллэһиэхтэрэ. Эдэр чинчийээччилэргэ биллэр учуонайдар лиэксийэлэрэ буо­луоҕа.

Ил Дархан кубогар саахымакка күрэхтэһии

Тохсунньу 24 күнэ. Дьокуускайга Национальнай художественнай түмэлгэ Ил Дархан кубогар саахымакка күрэхтэһии – Арассыыйа кубогын түһүмэҕэ саҕаланна. Саахымакка маннык үрдүк статустаах тэрээһин Саха сиригэр аан бас­таан ыытыллар уонна Саха сиригэр физкултуурунай хамсааһын 100 сылыгар анаммыт бу сылга бастакы улахан түһүлгэ буолар.

Кубок кыттыылаахтара уонна ыалдьыттара – аатырбыт саахыматчыттар, гроссмейстердар уонна судьуйалар. Кинилэр ортолоругар Арассыыйа кубогын хаһаайына, гроссмейстер Борис Грачев, эдэрдэргэ Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын сүрүн тириэньэрэ, гроссмейстер Михаил Кобалия, саамай эдэр гроссмейстер 16-лаах Володар Мурзин бааллар.

Арассыыйа устудьуоннарын күнэ

Тохсунньу 25 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа устудьуоннарын күнүнэн үрдүк уонна орто анал үөрэх кыһаларыгар үөрэнэр ыччаты эҕэрдэлээтэ. Устудьуон сыллара эдэр саас умнуллубат түгэннэрэ буолалларын сэргэ бу билиини, сатабылы баһылыыр, киһи, лиичинэс быһыытынан үүнэр-сайдар эппиэтинэстээх кэмэ буолар. Онуоха эдэр дьоҥҥо дойдуга бэриниилээх буолууга, үгэс буолбут олох сыаннастарыгар олоҕуран инникилэрин түстүүллэрэ суолталаа­ҕын эттэ. Саха сирин устудьуон­нара үөрэххэ, наукаҕа, успуортка ситиһиилээхтэрин, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтөрүн, социальнай быра­йыактарга кытталларын бэлиэтээтэ.

Казахстаҥҥа дьыалабыай сырыы түмүктэниитэ

Тохсунньу 26 күнэ. Айсен Николаев Казахстаҥҥа дьыалабыай сырыытын түмүктээтэ. Ил Дархан дьыалабыай сырыытын кэмигэр Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын, ону таһынан кэккэ министиэрис­тибэ салайааччытын, ол иһигэр индустрия уонна инфраструктура сайдыытын миниистирэ Марат Карабаевы, цифровой сайдыы, инновация уонна аэрокосмичес­кай бырамыысыланнас миниис­тирэ Багдат Мусины, култуура уонна успуорт миниистирэ Асхат Ораловы кытары көрүстэ.

Айсен Николаев Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин премьер-миниистирэ Алихан Смаиловы уонна вице-премьердэр Серик Жумангарины, Галымжан Койшыбаевы кытары көрсөрүгэр атыы-эргиэн хайысхатыгар бииргэ үлэлээһини бөҕөргөтүү, инвес­тицияны тардыы, култуурунай-гуманитарнай эйгэ, чуолаан, кинематография боппуруостарыгар икки өттүттэн интэриэстээхтэрин үллэһиннилэр. Айсен Николаев сыыппара технологиятын ха­­йысхатыгар бииргэ үлэлээһиҥҥэ итини таһынан экэниэмикэ араас салаатыгар саҥа инвестиционнай бырайыактары олоххо киллэрэргэ улахан кыах баарын бэлиэтээтэ. Дьыалабыай сырыы түмүгүнэн Хотугу Казахстан уобалаһын Акиматын уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын икки ардыгар бииргэ үлэлээһиҥҥэ атыы-эргиэн, тыа хаһаайыстыбатын уонна бырамыысыланнас эйгэтигэр барыстаах этиилэри дьүүллэстилэр.

Ил Дархан Айсен Николаев Казахстаҥҥа дьыалабыай сырыытын кэмигэр, Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин бэрэси­дьиэнэ Касым-Жомарт Токаевы кытары көрсөрүгэр инникитин даҕаны сибээс бөҕөргүүрүгэр интэриэстээхтэрин эппиттэрэ. Касым-Жомарт Токаев бэлиэтээбитинэн, Казахстан дириҥ историческай силистээх уонна ыкса култуурунай ситимнээх Саха сирин кытары бииргэ үлэлииргэ улахан болҕомтотун уурар.

Кировскай куораты чөлүгэр түһэрии

Тохсунньу 27 күнэ. Айсен Николаев Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэҕэ Кировскай куораты сөргүтүү боппуруоһугар суһал ыстаап мунньаҕын ыытта.  Кировскай инфраструктуратын урусхаламмыт эбийиэктэрин бэрт кутталлаах усулуобуйаҕа чөлүгэр түһэриигэ, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыыга кыттыбыт уонна үлэлэһэр Саха сирин олохтоохторугар махтанна.

«Бэрэсидьиэн Уһук Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ Боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев Саха сирэ Арассыыйа саҥа эрэгийиэннэригэр олоҕу сөргүтүүгэ ыыппыт үлэтин үрдүктүк сыаналаата, бу үлэҕэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьарын бэлиэтээтэ», — диэн биллэрдэ.

«Дойдубут сүрүн соруктара билигин бойобуой дьайыы буола турарыгар быһаарыллара өйдөнөр. Ол эрээри биир тутаах хайысханан саҥа эрэгийиэннэргэ дьон олоҕун тупсарыыга, урусхалламмыт нэһилиэнньэлээх пууннары чөлүгэр түһэриигэ буолар. Төһөнөн түргэнник дьон олоҕун тупсарарбытыттан бу саҥа эрэгийиэннэрбит Арассыыйаны кытта бииргэ сайдаллара тутулуктаах. Бу сорук олус улахан суолталаах», — диэн Ил Дархан бэ­­лиэтээтэ.

«Судургу тылынан»

Тохсунньу 29 күнэ. Айсен Николаев «Судургу тылынан» диэн ааттаах подкаст быһыытынан ыытар биэриитин саҥа таһаарыыта таҕыста. Бу сырыыга кини Томскайдар уонна Бочковскайдар педагогическай династияларын тустарынан кэп­сээтэ. Бу династиялар хас биир­диилэрин уопсай ыстааһа 500 сылга тэҥнээх. Саха сирин үөрэҕин эйгэтигэр араас кэмнэргэ бу дьиэ кэргэттэр 63 бэрэстэбиитэллэрэ үлэлээбитэ.

Афанасий Ноев.