Ил Дархан нэдиэлэтэ: олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар ситим быыстала суох үлэлиэхтээх

Тохсунньу 16 күнэ. Нэдиэлэ саҕаланыыта ыытыллар былаанныыр мунньахха Айсен Николаев 60 кыраадыска тиийэ тымныы күннэр турбуттарынан олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар ситим үлэтэ быыстала суох буолуутугар ту­­һааннаах сулууспаларга сорук туруорда. Бырабыыталыстыба нэһилиэнньэҕэ ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуотун ыытыыга бэлэми түргэтэтэргэ эттэ. Федеральнай бырагыраамалары толорууга болҕомтону уурарга сорудахтаата. Сэдэх идэлээх миэдиктэргэ хамнаска эбии социальнай төлөбүр олохтоммут. Ол өрөспүүбүлүкэҕэ киириитин хааччыйарга ыйда. «Үлэ оҥорон таһаарыыта» нацио­нальнай бырайыакка тэрилтэлэр эйгэлэриттэн, салааларыттан тутулуга суох, 400 мөл. солк. итэҕэһэ суох үбү киллэрэр буоллахтарына, кыттыахтарын сөп. Ил Дархан ити хайысхаҕа тэрилтэлэри кытта үлэни ыытарга эттэ. Баһаартан куттала суох буолууга федеральнай сокуон бырайыагар Саха сирин этиилэрэ киириитигэр үлэлэһэргэ сорудахтаата.

Онкологическай диспансер

Ил Дархан Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансеры тутуу хаамыытын көрдө, сүбэ мунньаҕы ыытта. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөөн, федеральнай киинтэн эбии үп көрүллүбүтүн бэлиэтээтэ. Тутуу 81% бүппүт. Ис өттүгэр үлэ барар, ону тэҥэ инфраструктурата оҥоһул­луоҕа, анал тиэхиньикэни туруоруохтара. Болдьоҕун иннинэ эбийиэ­ги тутар былааннаахтар. Айсен Николаев быйыл үлэҕэ киллэрэр соругу туруорда.

Хампаанньаттан бүддьүөккэ үп киириитэ  улааппыт

Тохсунньу 17 күнэ. Айсен Николаев «Якутуголь» акционернай хампаанньа 2022 сыллааҕы үлэтин түмүгүн көрдө уонна 2023 сыл соруктарын туруорда. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр хампаанньаттан үп киириитэ
23 % үрдээбит. Ааспыт сыллааҕар
12,6 %-нан элбэх эбэтэр 4 мөл. туонна таас чоҕу хостообуттар. 2023 сылга былаан – 4,2 мөл. туонна. Салгыы тиэхиньикэнэн хааччыллыыны тупсарарга үлэлиэхтэрэ. «Нерюнгринскай» разрезка 6 экскаваторы, 4 буровой установканы, 123-220 туоннаҕа тиийэ таһаҕас тиэйэр 18 массыынаны ылар былааннаахтар. «Дьабарыкы Хайаҕа» 35-55 туоннаҕа тиийэ таһаҕас тиэйэр үс массыынаны ылыахтара. «Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска» бырайыакка «Якутуголь» хампаан­ньа 2018 сылтан кыттар уопута ситиһии­лээҕэ бэлиэтэннэ. 2788 киһи үлэлиириттэн 87 %-на олохтоох дьон. Ааспыт сылга олохтоох 600 киһи үлэҕэ киирбит. Билигин эбии 400 киһини үлэҕэ ыҥыраллар.

Ситэриилээх былаас отчуота буолар

Ил Дархан «Россия24» ханаал­га ГТРК «Саха» быһа эпииргэ кыттан, нэһилиэнньэ ыйытыыларыгар эппиэттээтэ. Ситэриилээх былаас нэһилиэнньэ иннигэр сыл түмүгүнэн отчуота миэстэтигэр, хас биирдии нэһилиэги хабан туран буолуо диэн эттэ. Ол туһунан нэһилиэнньэттэн туруорсуу киирэрин бэлиэтээтэ. Ааспыт сылларга дистанционнай ньыманан ыытыллыбыта. Отчуоттар олунньу саҥатыгар саҕаланан баран, кулун тутарга түмүктэниэхтэрэ.

Айсен Николаев анал байыаннай дьайыыга кыттар, дойдуларыгар төннөн кэлэн доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэ сылдьар байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр оҥоһуллар көмө туһунан кэпсээтэ. Байыаннай дьайыылар буола турар сирдэригэр баар тирэх пууннар бэрэстэбиитэллэрэ миэстэтигэр тиийбит баһыылкалары тиһигин быспакка тириэрдэллэр. Экипировканан, анал прибордарынан байыаннай сулууспалаахтар хааччыллаллар. Мэдиссиинэ тэритэлэригэр анал чөлүгэр түһэрии куойкалара аһылланнар, эчэйбит байыастарга эмтэнии барар. Уоппускаҕа кэлбит байыастар бэйэлэрин баҕаларынан түргэтэтиллибит мэдиссиинэ өҥөтүн ылаллар. Уйулҕаны чөлүгэр түһэриигэ психологическай көмө киинэ көдьүүстээх үлэни оҥорор, байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр
5 тыһ. тахса психологическай көмө оҥоһулунна. Ил Дархан бырабыыталыстыбаҕа психологическай киин дьиэтин-уотун, үлэтин-хамнаһын кэҥэтэр, усулуобуйатын тупсарар соругу туруорбутун бэлиэтээтэ.

Эрэгийиэннээҕи кэмитиэт

Тохсунньу 18 күнэ. Айсен Николаев байыаннай эпэрээссийэ кыттыылааҕын ийэтэ, Аҕа дойду буойуннарын дьиэ кэргэттэрин эрэгийиэннээҕи кэмитиэтин салайааччыта Светлана Диодорованы-Лаврентьеваны кытта байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар, бойобуой дьа­­йыы бэтэрээннэригэр, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмө, өйөбүл миэрэлэрин туһунан кэпсэттилэр. Байыаннай сулууспалаахтар интэриэстэрин көмүскээһиҥҥэ үлэлии сылдьар уопсастыбанньыктар үлэлэрин хайысхатыгар тохтоотулар. Аҕа дойду буойуннарын дьиэ кэргэттэрин кэмитиэтэ дойду 80 субъегын түмэр. Кэмитиэт тутулун бастакы түмсүүлэригэр бигэргэппиттэр, эрэгийиэннээҕи кэмитиэттэри тэрийбиттэр. Айсен Николаев Ил Дархан эрэгийиэннээҕи кэмитиэккэ бары өттүнэн көмө оҥоһуллуоҕа диэн эттэ.

Агропромышленнай кластер тэриллиэҕэ

Тохсунньу 19 күнэ. Социальнай уонна инфраструктура эбийиэктэрин тутуу хаамыытын туһунан Айсен Николаев Алдан улууһун баһылыга Александр Шестопаловтыын дьүүллэстэ. Быйыл күһүн Алдан куорат төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиир. Ил Дархан оро­йуон 2030 сылга диэри сайдыытын туһунан ыйааҕын чэрчитинэн үлэ ыытыллар. Манна Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи агропромышленнай кластер тэриллиэҕэ. Саҥа хотоннору, үүт собуотун тутуохтара. Быйылгыттан филармония олохтоох филиалыгар уонна муусука кэллэктииптэригэр аналлаах дьиэни тутууга бырайыактыыр үлэни саҕалыахтара. Быйыл Алдаҥҥа Дзержинскай уулуссатыгар хапытаалынай өрөмүөн барыаҕа уонна нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суолу оҥоруу саҕаланыаҕа.

Ойуур хаһаайыстыбата

Ил Дархан Ойуур хаһаайыс­тыбатын федеральнай ааҕыныс­тыбатын салайааччытын солбу­йааччы Алексей Венглинскэй кыттыылаах баһаартан ойууру харыстыыр ыстаап мунньаҕын ыытта. Былырыын ыытыллыбыт ситимнээх үлэ ойуур баһаа­рын ахсаанын аҕыйаппытын уонна хоромньуну намтаппытын бэлиэ­тээтэ. Бырабыыталыстыбаҕа бары тустаах сулууспалары кытта олунньуга диэри бу сылга баһаар тахсыан сөп кутталлаах ойуурдарыгар билгэлээһини оҥороллоругар уонна кутталлаах оро­йуоннары ураты болҕомтоҕо ылалларыгар сорудахтаата. Ол көдьүүстээҕин ааспыт сыл көрдөрбүтэ. Сабаҕалааһын зондировщик-сөмөлүөт үлэтин былаан­ныырга эмиэ наада. Быйыл сөҥүүнү түһэрии үлэтэ салгыы барыаҕа. Айсен Николаев авиацияҕа туттуллар уматыгынан хааччыйыыга, минерализованнай балаһаны оҥорууга, суһал сулуус­палар үлэлэрин тэрийиигэ уо.д.а. тэрээһиннэргэ болҕомтону уурарга эттэ.

Крым Өрөспүүбүлүкэтин күнэ

Тохсунньу 20 күнэ. Айсен Николаев Крым Өрөспүү­бүлүкэтин күнүнэн олохтоохторун эҕэрдэлээтэ. Кини бу аҥаар­дас Крымҥа олорор дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах буолбакка, Арассыыйа гражданнарын барыбыт бырааһынньыга буоларын санатта. Урут-уруккуттан Крым биһиги сөбүлээн сынньанар, талаһар сирбит, кэрэ айылҕалаах, ураты историческай архитектуралаах, мусуойдардаах, култуураҕа, литератураҕа уһулуччу нэһилиэстибэлээх, баай үгэстэрдээх эрэгийиэн буолар. Ол эрээри сүрүн баайынан хорсун, үлэһит, ыалдьытымсах дьоно-сэргэтэ буолар. «2014 сыл кулун тутар 16 күнүгэр ыытыллыбыт референдумҥа Крым нэһилиэнньэтин 97% Арассыыйаҕа холбоһорго куоластаан, дьиҥнээх патриотизм, хорсун быһыы уонна көҥүлгэ тардыһыы холобурун көрдөрбүтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Крым Өрөспүүбүлүкэтин доҕордуу сибээс ситимниир, ол сылтан сыл бөҕөргөөн, күүһүрэн иһэр. Крым Миниистирдэрин Сэбиэтэ уонна СӨ бырабыыталыстыбата бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ. 2021 сыллаахха Петербурдааҕы экэнэмиичэскэй пуорумҥа Крым баһылыга Сергей Аксеновы кытары бу сөбүлэһиини олоххо киллэриигэ боротокуолга илии баттаабыппыт. Биһиги Улуу Арассыыйа састаабыгар иллээхтик бииргэ олоробут уонна уопсай инникилээхпит», – диэн Ил Дархан бэлиэтээтэ.

Тиксии муора пуордун

сайыннарыы

Ил Дархан салалтатынан Тиксиигэ муора пуордун сайыннарыы боппуруостарын көрдүлэр. Мунньахха пуорт таһаҕаһы таһыытын кээмэйэ улааттаҕына, Арктикаҕа таһаҕаһы таһыы ороскуотун намтатыаҕа. Хотугу муора суола сайдарыгар, пуортка оборудованиены саҥардыыга уо.д.а. көмөлөөх буолуоҕа диэн түмүккэ кэллилэр. «Бу соруктар судургута суохтар. Федеральнай тэрилтэлэри, улахан корпорациялары кытары бииргэ үлэлэһии ирдэнэр. Быһаарсыыттан «дорожнай картаны» ылыныыга, олоххо киллэриигэ тии­йиэхтээхпит. Бырабыыталыстыба соруга – бу бырайыак базатын чуолкайдааһын, ол федеральнай үбүлээһиҥҥэ уонна улахан корпорациялар инвести­цияларын аҕаларга наадалаах», — диэн Айсен Николаев эттэ. Айсен Николаев этэринэн, Тиксии пуордун сайыннарыы өрөспүүбүлүкэ, оройуон дохуоттаах чааһын ­улаатыннарыаҕа, үлэ саҥа миэс­тэлэрин таһаарыаҕа, хотугу таһаҕаһы таһыы суолун-ииһин тупсарыаҕа, Арктика олохтоохторун бородууктанан, табаарынан хааччыйыаҕа.

Донбааһы чөлүгэр түһэрии

Тохсунньу 21 күнэ. Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын эбээһинэһин толо­рооччу Денис Пушилин Ил Дархан Айсен Николаевка Саха сирэ бу ыарахан кэмҥэ Донбааһы чөлүгэр түһэриигэ ыытар сүҥкэн көмөтүн, өйөбүлүн иһин махталын биллэрдэ. Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын сүбэһитэ, бойобуой дьайыы бэтэрээнэ Игорь Кимаковскай Дьокуускайга оробуочай сырыытын кэмигэр Махтал суругу ти­­риэртэ.

Байыастары кытта көрсөн кэпсэтии

Тохсунньу 22 күнэ. Айсен Николаев Москваҕа Бурденко аатынан сүрүн байыаннай госпитальга эмтэнэр Саха сирин ба­­йыастарын кытта көрүстэ. Ил Дархан биир дойдулаахтарбытын кытта кэпсэтэн, доруобу­йаларын туругун, эмтэнии­лэрэ хайдах баран иһэрин, инники бы­­лааннарын  ыйыталаста. Кинилэри өрөспүүбүлүкэ өйүүрүн туһунан иһитиннэрдэ. «Саха сирэ эһиги хорсун быһыыгытынан киэн туттар», — диэтэ. Оттон ба­­йыастар Ил Дарханы төрөөбүт күнүнэн эҕэрдэлээтилэр, үлэтигэр ситиһиини баҕардылар. Уолаттар эмтэнии этэҥҥэ барарын, кыһамньы баарын эттилэр. Ону сэргэ быраастар, көмөнү оҥорууга өрөспүүбүлүкэ сүрүннүүр киинэ уонна саха волонтердара олус болҕомтолоохторун бэлиэтээбиттэр. Айсен Сергеевич Саха сирин байыастарыгар үтүө­рэллэригэр, чэгиэн туругу баҕарда, төрөөбүт дойдуларыттан аҕалбыт кэһиитин туттарда.

Афанасий Ноев.