Ил Дархан нэдиэлэтэ: Саха сирин 15 сэлиэнньэтигэр киинэ саалата үлэлиэҕэ

Өрөспүүбүлүкэҕэ олох таһымын үрдэтии

Атырдьах ыйын 21 күнэ. Ил Дархан «Судургу тылынан» подкастын саҥа таһаарыытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ олох таһымын үрдэтии үлэтин туһунан кэпсээтэ. Саха сирэ дойдуга демографическай көрдөрүүлэринэн сэттис сылдьар, онтон Уһук Илиҥҥэ — бастакы. Кэлиҥҥи биэс сыл иһигэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 960 тыһыынча киһиттэн 1 мөлүйүөҥҥэ диэри улаатта.

Орто Халыма улууһугар

 Айсен Николаев Орто Халыма улууһугар үлэлээтэ. Налимскай сэлиэнньэтигэр саҥа уһуйаан үөрүүлээх аһыллыытыгар сырытта. Эбийиэк 500 кв. миэтирэ иэннээх, 40 миэстэлээх. Манна оҕолорго анаан бары табыгастаах усулуобуйа тэриллибит. Ил Дархан оҕолору кытта уһуйаан тэлгэһэтигэр мас олорто.

Салгыы Айсен Николаев Налимскайга «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак чэрчитинэн тутуллубут саҥа амбулаторияны көрдө. «2020-2024 сылларга Саха сирин Арктическай зонатын уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары сайыннарыы» бырагырааманан улууска тутуу матырыйаала тиэрдиллибит. Ааспыт сыл муус устартан үлэ саҕаламмыт, сэтинньигэ үлэҕэ киирбит. Амбулатория аныгы тэрилинэн, миэбэлинэн хааччыллыбыта ордук суолталаах диэн Ил Дархан бэлиэтээтэ. Амбулаторияҕа күнүскү стационар куойката уонна быстах кэмҥэ сытар куойка бааллар. Манна быраас, биэлсэр уонна сиэстэрэ үлэлииллэр.

Айсен Николаев Орто Халыма куоратыгар Николай Иванович Шарин аатынан орто оскуолатыгар хапытаалынай өрөмүөн хайдах барбытын, саҥа үөрэх дьылыгар төһө бэлэмнээхтэрин бэрэбиэркэлээтэ. Федеральнай бырагырааманан  оҥоһуллубут өрөмүөн үлэтэ, тэрилинэн хааччыйыы болдьоҕор бүппүт. Үбүлээһин 82 мөл. солк. тахса этэ. 520 оҕо үөрэнэр оскуолатыгар «Точка роста» естественнэй-научнай уонна технологическай үөрэхтээһин киинэ тэриллэн үлэлиир. Ил Дарханы кытта кэпсэтэллэригэр төрөппүттэр өрөмүөн хаачыстыбалаахтык ыытыллыбытын туһунан эттилэр. Аны Арктика оскуолаларыгар интэриниэт үлэтин тупсарыахпыт диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Ил Дархан Халыма улуустарыгар бастакынан аһыллыбыт Родчевскай оскуола-интэринээт бастакы учууталларыгар уонна үөрэнээччилэригэр аналлаах өйдөбүнньүк стелаҕа сибэкки дьөрбөтүн уурда. Бу оскуолаҕа ССРС норуодунай учуутала Михаил Андреевич Алексеев бэйэтин педагогическай үлэтин саҕалаабыта.

Улуус киин балыыһатыгар быйыл ыам ыйын 25 күнүттэн Арктика улуустарыгар аан бастакынан аһыллыбыт компьютернай томография үлэтин Айсен Николаев бэрэбиэркэлээтэ. Номнуо 129 киһи доруобуйатын туругун көрдөрбүт, ол иһигэр Аллайыаха, Үөһээ Халыма уонна Аллараа Халыма улуустарын олохтоохторо. Айсен Николаев Орто Халымаҕа улуустар икки ардыларынааҕы сүрэх-тымымр уонна амбулаторияҕа онкологияҕа көмө оҥорор кииннэри тэрийии былааннанарын туһунан бэлиэтээтэ. Быйыл улуус балыыһатын хапытаалынай өрөмүөнэ саҕаламмыт.

Орто Халымаҕа быйыл үһүс төгүлүн тиийэн үлэлии сылдьар «мобильнай дуоктардар» биригээдэлэрин кытта Айсен Николаев көрүстэ. Быйыл олунньу ыйтан муус устар ый бүтүөр диэри өрөспүүбүлүкэтээҕи мобильнай биригээдэ киинин быраастара 13 Арктика улууһун 89 нэһилиэгэр олохтоохтор доруобуйаларын чинчийдилэр. Сайын эмчиттэр улуустарга иккиһин сырыттылар, Оттон Орто Халымаҕа үсүһүн кэлэн,  атырдьах ыйын саҥатыттан бары нэһилиэктэргэ 1144 киһини көрдүлэр, онтон 388-һа – оҕо. Учуокка ылыллыбыт ыарыһахтар салгыы Дьокуускай куораттан телемэдиссиинэ көмөтүнэн эмтэниэхтэрэ, суһал көмөҕө наадыйааччылары киин куоракка ыыталлар.

Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай былааҕын күнэ

Атырдьах ыйын 22 күнэ.  Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай былааҕын күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Бу бырааһынньык биһиги култуурабыт уонна устуоруйабыт үйэлээх баайын оннунан хаалларар, харыстыыр уонна ытыктыыр дьоһун суолталааҕын өссө төгүл бигэргэтэр диэн бэлиэтээтэ. Саха сирэ түөрт үйэ кэриҥэ Арассыыйа судаарыстыбатын сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрэн кэллэ. Бүгүн Арассыыйа былааҕын аннынан байыаннай дьайыы буола турар сиригэр сылдьар уолаттарбытынан, биһиги геройдарбытыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөлөһөр, кыайыыны уһансар хас биирдии киһинэн ис сүрэхпиттэн киэн туттабын диэн этиллэр эҕэрдэҕэ.

Орто Халымаҕа эргиэн-логистика киинин тутуу

 Айсен Николаев Орто Халымаҕа эргиэн-логистика киинин тутуу хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ уонна эбийиэги балаҕан ыйын ортотун диэки үлэҕэ киллэрэргэ соруйда. Бу Арктика улуустарыгар алтыс киининэн буолар. Олохтоохтор сибиэһэй оҕуруот аһынан, фруктанан, онтон да атын аһынан-үөлүнэн кыһыҥҥы суол-иис аһыллыар диэри харгыһа суох хааччыллыахтара. 578 кв.м. иэннээх кииҥҥэ атыы-тутуу саалата, оҕуруот аһын хаһаанар сир, сылаас уонна тымныы ыскылааттар баар буолуохтара.

Ил Дархан хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагырааманы толорууну бэрэбиэркэлээтэ. Строительнай уулуссаҕа бастакы дьиэ 15% бэлэм, иккис дьиэни тутуу саҕаланна. Эбийиэктэр 2024 сыл ахсынньытыгар үлэҕэ киириэхтэрэ. Айсен Николаев үлэлиир кэм кылгаһа, логистика уустуга үлэ болдьоҕор уонна хаачыстыбатыгар сабыдыаллыа суохтаахтар диэн бэлиэтээтэ. 2025 сылга диэри уопсайа аҕыс таас дьиэҕэ дьон көһүөҕэ. Онтон түөрдүн тутуу эһиил саҕаланыаҕа. Айсен Николаев Колымстудстройотряд байыастарын көрүстэ уонна туруоруллубут соругу толорууга эппиэтинэстээх сыһыаннарын иһин махтанна. От ыйын 26 күнүттэн устудьуоннар хаарбах туруктаах социальнай эбийиэктэри көтүрдүлэр. Бэрэбинэлэри байыастар дьонноругар уонна тыыл, үлэ бэтэрээннэригэр түҥэттилэр. Таҥара дьиэтигэр барар суолга билиитэлэри уурдулар.

Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ Арктика зонатыгар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын боппуруостарыгар 13 улуус баһылыга кыттыылаах мунньах ыытта.  Арктика сайдыытыгар уонна хотугу норуоттар  дьыалаларыгар, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэригэр алтынньыга диэри анал концепцияны оҥорорго, онно судаарыстыба көмөтүн механизмнарын чопчулуурга сорудахтаата. Онно олоҕуран үбүлээһинэ көрүллэр дьаһаллар былааннара 2024 сылтан саҕалаан ылыллыаҕа. Ураты болҕомтону таба иитиитигэр табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга, балыктааһыҥҥа, түргэнник ситэр салааҕа, сир аһыгар уурарга этилиннэ. Арктика улуустарыгар үүт субсидиятын үрдэтии, сылгы уонна сүөһү төбөтүн ахсаанын элбэтии боппуруостарын быһаарарга сорудах бэрилиннэ. Айсен Николаев Налимскайга хантыраагынан сулууспалыы барбыт байыас ийэтин кытта көрүстэ уонна патриот, хорсун-хоодуот уолу иитэн таһаарбытыгар махтанна. Байыас ийэтэ төлөбүрдэри туппуттарын, улуус уонна куорат салалтата өйүүрүн, волонтердар көмөлөһөллөрүн бэлиэтээтэ.

Гражданскай биир сомоҕо буолууну бөҕөргөтүү

Ил Дархан Уһук Илиҥҥэ РФ Куттал суох буолуутун сэкирэтээрэ Николай Патрушев уонна Уһук Илиҥҥэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев ыыппыт мунньахтарыгар кытынна. Уһук Илиҥҥэ уопсастыбаннай уонна судаарыстыбаннай куттал суох буолуутугар сыһыаннаах боппуруостары дьүүллэстилэр. Судаарыстыбаннай информационнай бэлиитикэни олоххо киллэриини, патриотизмы, гражданскай биир сомоҕо буолууну бөҕөргөтүүгэ туһуламмыт үлэни тэрийиини көрдүлэр.

Кыайыы 80 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэргэ бэлэмнэнии

Атырдьах ыйын 23 күнэ. Айсен Николаев Бэтэрээннэр өрөспүүбүлүкэтээҕи форумнарыгар Кыайыы 80 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэргэ бэлэмнэниини саҕалыырга сорудахтаата. Ил Дархан бэтэрээннэри Курскай кыргыһыыга  ньиэмэс халабырдьыттарын үлтүрүтүү 80 сылынан эҕэрдэлээтэ. Бу кыргыһыыга Саха сириттэн 985 саллаат олоҕун толук уурбута. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 122 тыһыынча бэтэрээн олорор, ол иһигэр — 16 сэрии бэтэрээнэ, 2250 тыыл бэтэрээнэ, 3889 бойобуой дьайыы бэтэрээнэ, 115 тыһыынча үлэ уонна байыаннай сулууспа бэтэрээннэрэ. Кинилэр истэригэр 12 тыһыынча сэрии сылын оҕото баар.

Ил Дархан сэрии сылын оҕолоругар сылга биирдэ бэриллэр төлөбүр олохтонорун туһунан иһитиннэрдэ, ону чопчулуурга үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтигэр сорудахтаата.  Төлөбүр 2024 сылтан бэриллиэҕэ. Бу материальнай өйөбүлү сэрии сылын оҕолоро Кыайыы күнүгэр тутуохтара.

Форумҥа киирбит аҕа саастаах дьон түмсэригэр, дьарыктанарыгар аналлаах уһун үйэлэнии киини Дьокуускайга тэрийии туһунан этиини Ил Дархан өйөөтө уонна бырабыыталыстыбаҕа боппуруоһу көрөргө сорудахтаата. Итиэннэ социальнай хантыраак балаһыанньатыгар аҕа саастаах дьон кыттарыгар аналлаах бырагырааманы киллэрэргэ сорудах биэрдэ.

Үөрэх хаачыстыбатын төрдүттэн уларытыы

 Айсен Николаев үөрэх үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар үөрэх хаачыстыбатын төрдүттэн уларытыыга соруктары туруорда. Эдэр учуутал хамнаһа намыһах буолан орто, үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрбит педагог идэлээх дьон оскуолаҕа уһуннук тохтооботтор диэн бэлиэтээтэ. Ону быһаарарга үс сылга диэри ыстаастаах эдэр педагогтар хамнастарын акылаатыгар эбии төлөбүрү 75% диэри үрдэтэргэ бырабыыталыстыбаҕа сорудахтаата. Итини таһынан үс сыллаах дуогабар түһэрсэн, үлэлии барар эдэр педагогтарга бырабыыталыстыба аадырыстаах көмө көрүү бэрээдэгин бигэргэппитин иһитиннэрдэ. Үс ыйдааҕы акылаат төлөнөрүн таһынан, үлэлии барар сирдэригэр айаннарын төлөбүр8н бүддьүөт уйунуоҕа.

Мунньахха Арассыыйа Үөрэҕириитин миниистирэ Сергей Кравцов Ульяновскайтан быһа сибээскэ тахсан, саҥа үөрэх дьылынан Саха сирин педагогтарын эҕэрдэлээтэ уонна Ил Дархаҥҥа үөрэх эйгэтигэр ураты болҕомтону уурарын иһин махтанна. Өрөспүүбүлүкэҕэ оскуолалары уонна уһуйааннары тутуу, хапытаалынай өрөмүөн, кванториумнары тэрийии тэтимнээхтик барарын  эттэ. Миниистир Айсен Николаев дойду судаарыстыбаннай сэбиэтин үөрэххэ хамыыһыйатын солбуйар бэрэссэдээтэлэ буолан, эйгэни сайыннарыыга, чуолан орто анал үөрэх тиһигин үлэтин тупсарыыга, этиилэри киллэриигэ күүскэ үлэлэһэрин бэлиэтээтэ.

Саха сирин 15 сэлиэнньэтигэр 

Атырдьах ыйын 24 күнэ. Арассыыйа киинэтин күнүн көрсө «Экстра Синема»  саха хампаанньата аныгы технология көмөтүнэн оҥорбут платформатыгар олоҕуран Саха сирин 15 сэлиэнньэтигэр киинэ саалата үлэлиэҕэ. Киинэ саҥа саалаларын үөрүүлээх быһыыга-майгыга Ил Дархан Айсен Николаев уонна «Экстра синема» хампаанньа дириэктэрэ Петр Чиряев арыйдылар. «Аҕыйах сыллааҕыта Петр Чиряев оҥорбут киинэ проектора киэҥник тарҕаныаҕар ким да итэҕэйбэт этэ. Ол эрээри биһиэхэ киинэни оҥоруу дойдуга биир бастыҥнар кэккэлэригэр баарыгар итэҕэйэрбит. Биһиги аныгылыы көрүүлээх, сайдыылаах ыччаттаахпыт. Сүрүнэ – киинэни устуу эрэ буолбакка, киинэни көрдөрөргө усулуобуйаны эмиэ оҥоруохтаахпыт. Онон бу дьыалаҕа киинэ индустриятыгар сыһыаннаах дьон, тэрилтэлэр бары кыттыһыахтаахтар», – диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Амма Бөтүҥэр, Бүлүү Тааһаҕарыгар уонна Халбаакытыгар, Үөһээ Бүлүү Дүллүкүтүгэр, Кэбээйи Мукучутугар, Мастааҕар, Нам Хомустааҕар, Өймөкөөн 2-с Бороҕонугарр, Сунтаар Сиэйэтигэр уонна Элгээйитигэр, Уус Алдан Дүпсүнүгэр, Бэйдиҥэтигэр, Хаҥалас Булгунньахтааҕар, Чурапчы Хайахсыт нэһилиэгэр, Дьокуускай Тулагытыгар олохтоохтор киэҥ экраннаах саалаҕа киинэ көрөр кыахтаннылар. Маны таһынан атырдьах ыйын 26 күнүгэр  Өлүөхүмэ улууһун Дьаарханыгар Ньурба улууһун Чукаарыгар киинэ саалаларын арыйыахтара.

Ыам ыйын 30 күнүгэр «Арассыыйаҕа креативнай экэниэмикэ сайдыыта» быыстапкаҕа Бэрэсидьиэн Владимир Путиҥҥа бу маннык дьоҕус киинэ тыйаатырдарын арыйар бырайыагы билиһиннэрбиттэрин, кини өйөөбүтэ уонна Саха сирин оҥорон таһаарааччыларын бородууксуйаларын дойду үрдүнэн туһаныахха сөбүн бэлиэтээбитэ. Дойду үрдүнэн 20 тыһ. киинэ саалата «Экстра синема киинэ платформатыгар холбонуохтара. «Экстра Синема» бырайыага өрөспүүбүлүкэҕэ 2022 сылтан үлэлиир. Былырыын 10 киинэ саалата аһыллыбыта, быйыл 17 киинэ саалата платформаҕа үлэлиэҕэ.

 Киинэни устааччылар аан бастакы кэмпириэнсийэлэрэ

 «Үлэ кыбаартала» креативнай кластерга киинэ устааччылар аан бастакы кэмпириэнсийэҕэ муһуннулар. Арассыыйа киинэтин күнүн көрсө Айсен Николаев киинэ устааччылары наҕараадалаата уонна саҥа тахсыбыт киинэлэрин тарҕаталларыгар анаан харчылаах сэртипикээттэри туттартаата. Ол курдук, «Хапсыһыы» киинэ режиссера Айыы Тыыннаах Эр Санаа Ох-Хотор, «Лоокуут уонна Ньургуһун» режиссера Константин Тимофеев, «Тимир» режиссера Николай Корякин, «Эт» режиссера Степан Бурнашев, Дмитрий Давыдов, «Спид Стар» режиссера Степан Порядин 300-түү тыһ. солк. туттулар.

«Биһиэхэ  Арассыыйа киинэ индустриятын үс кииниттэн биирдэстэрэ тэриллэн эрэр. Бу бэрэсидьиэн ыам ыйын 30 күнүнээҕи быһаарыытын кэнниттэн олоххо киирэр. Бу улахан ситиһии, онон эһиэхэ хас биирдиигитигэр махтанабын! Аҕыйах сыллааҕыта маннык буолуо диэн ким да итэҕэйбэт этэ. Аны 5 сылынан саха киинэтэ Арассыыйаҕа бастыҥ аатыран, дойду уонна аан дойду ырыынактарыгар эрэллээхтик тахсарын ситиһиэхтээхпит. Бу биһиги сорукпут. Ону хайдах ситиһэрбит туһунан ырытыһыахпыт», — диэн Айсен Николаев эттэ.

Владимир Путин Дьокуускайга элбэх хайысхалаах киинэ павильонун тутарга  сорудахтаабыта. Бу Уһук Илиҥҥэ толору кыамталаах соҕотох кинотехнологическай киин буолуоҕа. Манна устуу павильоннара, тыаһы-ууһу устуу, таҥыы устуудьуйалара, көстүүмнэри, реквизиттэри харайар, оҥорор мастарыскыайдар, гримернай хостор, о.д.а. баар буолуохтара. Киинэ павильона 2026 сылга тутуллан үлэҕэ киириэхтээх.

Ил Дархан өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбит, киинэ сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит дьоҥҥо судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарда.

Арассыыйа Дьоруойдарын Алексей Неустроевы уонна Филипп Евсеевы кытта  төлөпүөнүнэн кэпсэтии

 Ил Дархан Айсен Николаев төлөпүөнүнэн  биир дойдулаахтарбытын, аар-саарга аатырбыт, биллибит «Алеша» таанка экипаһын састаабыгар баар Арассыыйа Дьоруойдарын Алексей Неустроевы уонна Филипп Евсеевы  кытта кэпсэттэ. Ил Дархан кинилэри Арассыыйа Дьоруойа үрдүк наҕарааданы ылбыттарынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлээтэ.

«Уолаттар РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путины кытта көрсөллөрүттэн олус долгуйбуттарын туһунан эттилэр. Сотору Алексей уонна Филипп дойдуларыгар кэлэллэрин күүтэбит. Саха сирэ барыта Дьоруой уолаттарынан киэн туттар!» – диэн Айсен Николаев иһитиннэрдэ. Санатар буоллахха, ураты киирсиилээх түгэни аан дойду барыта сөҕө-махтайа көрбүтэ. Арассыыйа Т-80 таанката соҕотоҕун  ВСУ аҕыс бронетиэхиньикэтин кытта утары кимиилээхтик киирсибитэ.

Нерюнгри оройуонугар

Атырдьах ыйын 25 күнэ. Бу күн өрөспүүбүлүкэ баһылыга Нерюнгри оройуонугар үлэлээтэ, Чульман бөһүөлэгэр саҥа аэровокзал уонна аэропорка көмө буолар инфраструктура тутуутун хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Бу сыл бүтүөр диэри аэропорт үлэҕэ киирэрэ былааннанар. Билигин үлэ болдьоҕуттан кыратык хаалан иһэрэ бэлиэтэнэр. Айсен Николаев эбийиэккэ үлэһит ахсаанын элбэтэн, ыйыллыбыт болдьоҕор үлэни туттарарга соруйда. Бүгүҥҥү күҥҥэ 159 оробуочай уонна 17 инженернэй-тиэхиньиичэскэй үлэһит баар.

Чульмаҥҥа хаарбах туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматынан холбоон 147 кыбартыыралаах түөртүү этээстээх үс дьиэни тута сылдьаллар. Дьиэлэр ахсынньы 1 күнүгэр тутуллан бүтүөхтээхтэр. Билигин үс эбийиэгинэн бадыбааллары оҥоро сылдьаллар. Тутуу былаһааккатыгар Ил Дархан Айсен Николаев сылдьан үлэ болдьохтон хаалан иһэрин бэлиэтээтэ. Онон үлэни тэтимирдэргэ, үс симиэнэни олохтуурга уонна эбии тиэхиньикэни үлэлэтэргэ соруйда. Чульман бөһүөлэгэр үс мэндиэмэннээх саҥа оскуола эбийиэгин тутарга 676 мөл. тахса солк. көрүлүннэ. Билиҥҥи кэмҥэ эбийиэк бырайыактыыр-сметалыыр докумуонун оҥорон бүтэрдилэр. Эбийиэги 2025 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри тутан киллэрэр сорук турар.

«Эргэ оскуола миэстэтигэр аныгы ирдэбиллэргэ эппиэттиир саҥа эбийиэк тутуллуоҕа. Үлэлэр кэлэр нэдиэлэттэн саҕаланыахтара уонна туруоруллубут болдьоҕор түмүктэниэхтээхтэр», – диэн Саха сирин баһылыга эттэ.

Хапытаалынай өрөмүөн түмүктэннэ

Нерюнгрига 1978 сыллааҕы тутуулаах анал коррекционнай интэринээт-оскуолаҕа 119 мөл. солк. суумалаах хапытаалынай өрөмүөн түмүктэннэ. Өрөмүөнү Владимир Путин көҕүлээбит «Үөрэҕириигэ оскуола тиһигин  саҥардыы» бырагыраама чэрчитинэн оҥордулар. Манна доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолор үөрэнэллэр. Оскуола саҥа оборудованиенан, миэбэлинэн толору хааччылынна. «Үлэ барыта хаачыстыбалаахтык, үчүгэйдик оҥоһуллубута бэлиэтэнэр, оҕолор сэргиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Тутуу бары үлэһиттэригэр улахан махталбын биллэрэбин!» — диэн Айсен Николаев иһитиннэрдэ. Балаҕан ыйа бүтүөр диэри Нерюнгри киин балыыһатын хирургическай блогар ыытыллар хапытаалынай өрөмүөн бастакы түһүмэҕэ түмүктэниэҕэ. Салгыы дьиэ ис өттүгэр үлэ ыытыллыаҕа. Санатар буоллахха, 2030 сылга диэри киин балыыһа 14 эбийиэгэ барыта саҥардыллыаҕа. Өрөмүөнү сэргэ саҥа оборудованиенан хааччыллыы барыаҕа. Бу үлэни барытын ыытарга 3,4 млрд солк. көрүллүөҕэ.

Байыаннай дьайыы кыттыылааҕын дьиэ кэргэнигэр

Ил Дархан Айсен Николаев Нерюнгрига байыаннай дьайыы кыттыылааҕа Александр Николаев дьиэ кэргэнигэр сырытта. Александр  ааспыт сыл күһүнүгэр мобилизациянан ыҥырыллыбыт. Быйыл ыам ыйыгар кини уоппускаҕа кэлэ сылдьыбыт. Николаевтар икки кыыс оҕолоохтор. Александр кэргэнэ Наталья бэйэтин кыра быраата эмиэ байыаннай дьайыыга кытта сылдьарын, кинилэр түргэнник эргиллэн кэлэллэрин күүтэрин,  байыастарга көмөлөһөр волонтердар хамсааһыннарыгар үлэлэһэрин туһунан кэпсээтэ.

«Оройуон волонтердарын кытары Наталья байыаннай дьайыыга кытта сылдьар уолаттарбытыгар анаан бакыаттаах миин оҥорсор, сылаас таҥас-сап баайар, тигэр, маскировочнай ситими баайсар. Маннык эрэллээх тыыллаах биһиги өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа», – диэн эттэ Ил Дархан. Бу күн Нерюнгрига Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи чохтоох комплексын баһылааһыҥҥа олохторун биэрбит шахтердар, геологтар, тутааччылар, автомобилистар сырдык ааттарын кэриэстиир миитин буолла. Ил Дархан 1966 сыллаахха сырдык тыына быстыбыт геолог Алексей Столыпин пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда.

Шахтердар идэлээх бырааһынньыктара

Ил Дархан Нерюнгри оройуонун шахтердарын идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Кини бу бэлиэ күнү Нерюнгрига туруу үлэһит дьону кытта бэлиэтиирэ үтүө үгэс буолбутун туһунан үөрүүлээх мунньахха эттэ. Кэнники биэс сылга салаа тэтимнээхтик сайдан, чоҕу хостооһун 2,5-тэн элбэх төгүл улаатан, бөдөҥ фабрикалар тутуллан, Нерюнгри дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар диэтэ. Үлэһит ахсаана 10 тыһыынча киһиттэн 30 тыһыынчаҕа диэри улааппыт. Дойдубут көҥүлүн, инники кэскилин иһин туруулаһыы буола турар кэмигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит дойду экэниэмикэҕэ кытаанах тирэҕэ буоларын бэлиэтээтэ уонна судаарыстыбаннай наҕараадалары бастыҥ үлэһиттэргэ туттарда.

Киэһэ куорат киин болуоссаттарыгар Шахтер күнүгэр аналлаах кэнсиэр иннинэ Айсен Николаев оройуон олохтоохторун  бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ уонна чох хостуур хампаанньалар көрдөрүүлэрэ түргэнник улааталларын, онон дойдуга  бастыҥ буолалларыгар эрэнэрин туһунан эттэ. Ил Дархан муниципальнай тэриллиигэ нэһилиэнньэлээх пууннар икки ардыларыгар дьон сырыытыгар анаан икки автобуһу ыларга сертификаты туттарда.

Суолу үлэҕэ киллэрии 2026 сылга былааннанар

Атырдьах ыйын 26 күнэ. «ЭЛСИ» хампаанньа Тиихэй акыйааннааҕы тимир суолу тутар кирбиини куоһарда. Элгэтээҕи чох хостуур сир өттүттэн 140 км, Хабаровскай кыраай Манорскайдааҕы тумустан — 60 км сири-уоту оҥорон, 200 км усталаах Тиихэй акыйааннааҕы тимир суолу тутта. Бу туһунан Айсен Николаев «ЭЛСИ» хампаанньа Элгэтээҕи чох комплексын эбийиэктэригэр үлэтинэн сылдьан көрсүһүүгэ иһитиннэрдэ. Суолу үлэҕэ киллэрии 2026 сылга былааннанар. Тимир суол Арассыыйаҕа саамай уһун тимир суол магистрала буолуоҕа уонна АТР дойдуларыгар сылга 30 мөл. тн диэри чоҕу тиэрдиэҕэ. Тиихэй акыйааннааҕы тимир суолу тутуу кэнниттэн, суол уопсай уһуна Элгэ-Улак салааларын киллэрэн туран, 1300 км кэриҥэ буолуоҕа. «Элгэҕэ үс сыл иһигэр туох оҥоһуллубутун сөҕө көрөбүн. Эһиги дойдубутун бөҕөргөтөҕүт. Үлэҕэ үөрүйэххит, дьаныаргыт Элгэҕэ сотору кэминэн дойдуга саамай бастыҥ производственнай чох комплексын тэрийэргэ кыаҕы биэрэригэр эрэнэбин», – диэн Ил Дархан үлэһиттэргэ туһаайан эттэ.

127,1 мөл. туонна чоҕу 

Атырдьах ыйын 27 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга чох бырамыысалыннаһын  үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин Шахтер күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Саха сиригэр кэнники биэс сылга шахтердар үрдүк эппиэтинэстээх уонна дьаныардаах үлэлэринэн  127,1 мөл. туонна чоҕу хостоотулар. Өрөспүүбүлүкэ уонна дойду экэниэмикэтигэр бу «хара көмүс» бигэ тирэх буолар. Саха сирин шахтердара  улахан баай үөрүйэхтэрин, билиилэрин туһанан, саҥа ньымалары олоххо сатабыллаахтык киллэрэллэр. Ол түмүгэр ааспыт сыл Уһук Илиҥҥэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирдилэр. Саха сирэ уонна дойду бүттүүнэ киэн туттар Нерюнгри куората үөскээн тахсыбыт устуоруйата эһиги ааккытын кытта ыкса ситимнээх», – диэн бэлиэтиир аҕа баһылык.

Эмиэ бу күн Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Арассыыйаҕа киинэ күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Биэс сыллааҕыта биһиги бу хайысхаҕа биһиэхэ уһуллан тахсар киинэлэри Арассыыйаҕа сэҥээрэллэрин курдук үлэлэһэргэ киинэ устааччылары кытта кэпсэтэн сыал-сорук туруорбуппут. Бүгүн ити сыалы ситистибит, киинэлэрбит өрөспүүбүлүкэ киэн туттуутунан буоллулар.  Өрөспүүбүлүкэбитигэр бу салааҕа көмөлөһөргө ураты үлэ ыытыллар. 2020 сылтан куонкуруска олоҕуран киинэ оҥорон таһаарааччыларга субсидия бэриллэр. 2022 сылга биһиги судаарыстыбаннай өйөбүл миэрэлэрин тиһиктээх оҥорорго ылсыбыппыт. Сыл саҕаланыыта киинэни устан, оҥорон таһаарыы, анимация сайдыытыгар Кэнсиэпсийэ бигэргэтиллибитэ. Биһиги киинэни устууну, оҥорууну салгыы өйүөхпүт. Бу эйгэҕэ үлэлэспит, үлэлэһэр бары дьоҥҥо, бэтэрээннэргэ бэриниилээх, айымньылаах уонна таһаарыылаах үлэҕит иһин махтанабын», – диэн эҕэрдэ тылыгар Айсен Николаев этэр.

Култуура диэйэтэллэрин кытта көрсүһүү

Атырдьах ыйын 28 күнэ. Култуура диэйэтэллэрэ Айсен Николаев кытта көрсүһүүгэ Ил Дархан Саха сиригэр үгэс буолбут духуобунас уонна сиэр-майгы сыаннастарын харыстааһыҥҥа уонна бөҕөргөтүүгэ туһуламмыт ыйааҕын барылыгар бэйэлэрин этиилэрин киллэрдилэр. Көрсүһүү кыттыылаахтара өрөспүүбүлүкэҕэ култуура сайдыытыгар сыаллаах-соруктаах үлэ ыытылларын бэлиэтээтилэр. Кэнники биэс сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 45 саҥа култуура эбийиэгэ тутуллубут, салаа 139 тэрилтэтин материальнай-техническэй хааччыллыыта бөҕөргөөбүт, 39 эбийиэккэ хапытаалынай өрөмүөн барбыт. Билигин 12 култуура киинэ тутулла турар. Айсен Николаев култуура үлэһиттэригэр дойду көҥүлүн туруулаһыыга бэйэлэрин кылааттарын киллэрэн, Саха сирин байыастара анал байыаннай дьайыыга дьоруойдуу быһыыларын туһунан айымньылары айалларыгар, киинэлэри усталларыгар эттэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев аатын үйэтитиигэ этиилэри киллэрэргэ сорудахтаата. Михаил Ефимович төрөөбүт күнүгэр – сэтинньи 13-гэр кини аатын үйэтитии туһунан ыйаах тахсыаҕа диэн иһитиннэрдэ.

2025 сылга саха суругунан литературатын саҕалаабыт Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһа» айымньытын суруйбута 125 сылыгар тэрээһиннэри үрдүк таһымҥа ыытарга эттэ. Маныаха анал уураах тахсыбыт. Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ Ил Дархаҥҥа Тойон кыыл, хотой куорсунун «ыраахха, үрдүккэ көтөн күпсүйэ тур» диэн суолталаан, туттардылар.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Атырдьах ыйын түмүктүүргэ сайыҥҥылыы сылаас күннэр турбуттарын кыстыкка бэлэмнэниигэ, сир аһын хомуйууга, оҕуруокка үүнүүнэн дьарыктанарга мүлчү тутумуохха, этэҥҥэ күһүҥҥэ үктэниэххэ. Оҕолор, устудьуоннар, бары үөрэх кыһаларын үлэһиттэрэ, төрөппүттэр саҥа үөрэх дьылын өрө көтөҕүллүүлээхтик көрсүөххэ.