Ил Дархан ааспыт нэдиэлэҕэ үлэтэ

Айсен Николаев: «Кытаанах тургутууну ааһабыт»

Быстах хомуур

Балаҕан ыйын 26 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев анал байыаннай эпэрээссийэҕэ кытта сылдьар биир дойдулаахтарбыт ийэлэрин, кэргэттэрин кытта көрүстэ. «Бу кэм биһиэхэ барыбытыгар уустук, тыҥааһын­наах, ордук чуолаан байыаннай эпэ­рээссийэҕэ аҕалара, кэргэттэрэ, уолаттара, бырааттара, убайдара кыттар дьиэ кэргэттэргэ. Кинилэргэ тулуурдарын, өйөбүллэрин иһин махтанабыт. Биһиги хаһааҥҥытааҕар да бэйэ-бэ­йэбитигэр өйөһүөх, көмөлөһүөх, сомоҕолоһуох тустаахпыт», – диэтэ Ил Дархан.

Көрсүһүү кэмигэр быстах хомуур, сулууспалыы сылдьаач­чылар, кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйөөһүн туһунан кэпсэттилэр. Ийэлэр, кэргэттэр этиилэрин болҕойон иһиттилэр, ханнык кыһалҕа баарын үллэһиннилэр.

Балаҕан ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Саха тэлэбиидэнньэтин, араадьыйатын ханаалынан уонна социальнай ситиминэн аһаҕас эпииргэ тахсан, икки чаастан ордук кэмҥэ нэһилиэнньэ ыйытыытыгар хоруйдаата,  өрөспүүбүлүкэ сүрүн суолталаах боппуруостарын тула кэпсэттэ.

Баһыйар үгүс боппу­руос быстах хомуур тула буолла. «Биһиги дойдубутугар бу маннык улахан хомуур барбатаҕа 80-ча сыл буолла. Байыаннай комиссариаттар да аҕыйахтара үгүс боппуруоһу таһаарда. Холобур, Чурапчы, Үөһээ Бүлүү курдук тыа сирин улахан улуустарыгар анал үлэһитэ суох олорор. Эгэ, хотугу улуустарбытын этиэхпит дуо? Онон мобилизация бастакы күнүгэр ыарахаттары көрүстүбүт. Ол эрээри билигин бэрээдэктэнэн эрэр. Бастакы күннэргэ 120-чэ киһи дьиэтигэр төнүннэ. Бу үлэ салгыы ыытыллыаҕа», – диэн иһитиннэрдэ Айсен Сергеевич.

Балаҕан ыйын 27 күнэ. Саха сирин Судаарыстыбаннаһын күнүгэр Айсен Николаев дойду уонна өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар уһулуччу кылааттарын киллэрбит араас эйгэ үлэһиттэригэр, барыта 52 киһиэхэ РФ уонна СӨ үрдүкү судаарыстыбаннай наҕараадаларын туттарда. Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кыһалҕаларын уонна гуманитарнай чинчийии институтун научнай салайааччыта, историческай наука дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ Анатолий Алексеев «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуот­­таах гражданина» буолла. «Хотугу сулус» уордьанынан Удачнайдааҕы хайа-байытар кэмбинээт дириэктэрэ Сергей Павленко бэлиэтэннэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта» үрдүк аат Елена Слепцова-Куорсуннаахха уонна  Дмитрий Наумовка иҥэрилиннэ.

«Билигин бары, биһиги өрөспүүбүлүкэбит уонна дойдубут кытаанах тургутууну ааһабыт. Дойдуга ыарахан кэмнэргэ Саха сирин дьоно дойду көмүс­кэлигэр турбуттара. Анал эпэрээссийэ, Арассыыйа инникитин, куттал суох буолуутун уонна көҥүл иһин охсуһуу кыттыылаахтарыгар норуот махталын биллэрэбит”, — диэн  Ил Дархан ойуччу бэлиэ­тээтэ уонна анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сырдык тыыннарын толук уурбут, дьоруйдуу хорсун быһыыны көрдөрбүт уолаттар – Петр Корнилов, Иннокентий Михайлов, Николай Сибиряков аймахтарыгар «Эр санааланыы»  уордьанын туттарда.

Бүддьүөт

Балаҕан ыйын 27 күнэ. Айсен Николаев үп миниистирэ Валерий Жондоровы кытары көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн бы­­йылгы сокуонугар уларытыылары киллэ­риигэ хотугу улуустарга көтүүнү субсидия­лааһыҥҥа, тыа хаһаайыстыбатыгар сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ, анал ба­­йыаннай эпэрээсси­йэҕэ сылдьар дьоҥҥо көмө уо.д.а. төлөбүрдэр учуоттаныахтара. Ил Дархан быйылгы сыллаах бүддьүөт сокуонугар уларытыылары киллэриигэ социальнай бырагыраамаларга болҕомто ууруллуохтааҕын эттэ. Ону таһынан мобилизацияҕа ыҥырыллыбыт дьон дьиэ кэргэттэригэр көмөҕө эмиэ үбүлээһин көрүллүөхтээҕин бэлиэтээтэ.

Балаҕан ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев экэниэмикэ сүрүн ха­­йысхаларын сыыппараҕа көһөрүүгэ аналлаах быра­йыактыыр офис уочараттаах мунньаҕын ыытта.

«Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай палаатата мобилизацияҕа барар дьоҥҥо көмө быһыытынан сүрүннүүр киини арыйан үлэлэтэн эрэр. Бу кииҥҥэ ­итиэннэ «122» уопсай нүөмэринэн үгүс ыйытыы киирэр. Дьиэ кэргэҥҥэ төлөнөр харчыттан саҕалаан социальнай көмө, кирэдьииккэ чэпчэтиилэр тустарынан. Онуоха тута сөптөөх эппиэт биэрэргэ, боппуруостары быһаарыыга сүрүннүүр киин үлэтэ чуолкай уонна түргэн-тарҕан буо­луохтаах», – диэн эттэ Ил Дархан уонна министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччыларын болҕомтолорун туһаайалларыгар ыҥырда.

Энэргиэтикэ

Балаҕан ыйын 29 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга «РусГидро» хампаанньа генеральнай дириэктэрин бастакы солбуйааччы Роман Бердниковы кытта көрсөн, Дьокуускайга ититии тиһигэр биир тэрилтэни тэрийии, «Якутскэнерго» ПАУо базатыгар Саха сиригэр баар уот ситимин түмүү туһунан кэпсэттилэр.

Балаҕан ыйын 29 күнэ. Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа эниэргийэ атын көрүҥнэрин тус суолталаах туһаныыны Саха сирэ салгыы ыытыаҕа. Бу туһунан өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев “Арктика түөлбэтигэр уонна Уһук Илин эрэгийиэннэргэ саҥардыллар уонна атомнай энэргиэтикэ: сайдыыны хамсатааччылар” диэн норуоттар икки ардыларынааҕы VI кэмпириэнсийэ Дьокуускайга буолан ааспыт пленарнай мунньаҕар эттэ. «Дойдубут Илин диэки туһаа­йыытыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төһүү буоларыгар бигэ уонна туруктаах энэргиэтикэ дьоһун судаарыстыбаннай суолталаахтар. Бу саҥа усулуобуйа кэмигэр Саха сирэ килиимэт улары­йыытын содулларын аччатыыны, эниэр­гийэ экологияҕа буортута суох көрүҥнэрин туһаныыттан туора турбат», — диэтэ Айсен Николаев.

Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ күн күүһүнэн үлэлиир 28 уонна тыал күүһүнэн үлэлиир биир эби­йиэк баар. 2021 сылтан Саха сиригэр «РусГидро» хампаанньа инвестордары кытта Муомаҕа, Дьааҥыга 6 гибриднэй ыстаан­сыйаны үлэҕэ киллэрбитэ. 2024 сыл бүтүөр диэри өссө 66 гибриднэй комплекс үлэ­лиэхтээх. «Росатом» госкорпора­цияны кытта Саха сирэ Усуйаана улууһун Уус Куйга бөһүөлэгэр дьоҕус кыамталаах атомнай ыстаансыйаны тутуу бырайыагын торумнууллар, үлэҕэ 2028 сылга киириэхтээх. Ыстаансыйа эрэги­йиэни уоттан тутулуга суох буолуутун уонна  бырамыысыланнас тэрилтэлэрин хааччыйыаҕа.

Истиҥ эҕэрдэлэр

Балаҕан ыйын 29 күнэ. Биллиилээх судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэ­йэтэл Алексей Александрович Томтосов 80 сааһын туолбутунан чиэстээтилэр. Үбүлүөйүнэн кинини Ил Дархан эҕэрдэлээтэ уонна өрөспүүбүлүкэ үрдүк наҕараадатын «Хотугу сулус» уордьаны туттарда.  Ил Дархан чаҕылхай, эппиэтинэстээх, дьону угу­йар кыахтаах, мэлдьи инники кэккэҕэ сылдьар Алексей Томтосовка лиидэр буоларыгар  патриотизм олук уурбутун, Саха сирэ уонна Арассыыйа тосту улары­йар кэмнэригэр судаарыстыбаннай салалтаҕа кыттар дьылҕатыгар аартык арыйбытын бэлиэтээтэ.

Балаҕан ыйын 29 күнэ. Дьокуускайга РФ Юстицияҕа министиэристибэтэ тэриллибитэ 220 сылыгар аналлаах мунньах буолла. Саха сиригэр Юстиция губернскай отдела аһыллыаҕыттан, өрөспүүбүлүкэҕэ юстиция ураты устуоруйалаах.

«Саха АССР үбүлүөйдээх сылыгар судаарыстыбаннай институттар  сайдыыларыгар юстиция үлэһиттэрин кы­­лааттарын чорботон бэлиэтиэх­пин баҕарабын. Саха автоно­мията ылыллыаҕыттан, суут тиһигэ, нотариат, адвокатура тэриллэн, сокуону оҥорууга, тутуһууга үлэ кэлимник барар», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Арассыыйа Юстицияҕа минис­тиэристибэтин управлениета көҕүлээһининэн, 2013 сыллаахха юристар бастакы сийиэстэрэ ыытыллыбыта. Быйыл сийиэс төрдүс төгүлүн ыытыллыаҕа.

Түөрт саҥа эрэгийиэн

Балаҕан ыйын 30 күнэ. Москваҕа Кириэмил дыбарыаһын Георгиевскай саалатыгар дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин уонна Донбасс Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтин аҕа баһылыга Денис Пушилин, Луганскай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Леонид Пасечник, Запорожскай уобалас байыаннай-гражданскай дьаһалтатын баһылыга Евгений Балицкай, Херсонскай уобалас баһылыга Владимир Сальдо Арассыыйаҕа түөрт эрэгийиэн холбоһорун туһунан дуогабарга илии баттаа­тылар.

Бу историческай тэрээһиҥҥэ кыттыыны ылбыт Ил Дархан Айсен Николаев санаатын бу курдук үллэһиннэ: «Бүгүҥҥү күн — дойдуга уонна аан дойдуга ураты суолталаах устуоруйаҕа киирэр күн. Түөрт эрэгийиэн дьоно-сэргэтэ биһиги улахан дойдубут гражданнарынан буоллулар. Кинилэр биһиги өйөбүлбүтүн билиэхтээхтэр. Ол курдук, Саха сирэ Донбасска Кировскай куораты чөлүгэр түһэриигэ көмөтүн салгыаҕа. Биһиги дойдубут көҥүлүн инникитин туһугар арҕаа күүстэри кытта охсуһуубутугар бары түмсүүлээх буолуоххайыҥ!»

Бииргэ үлэлэһии

Алтынньы 1 күнэ. Ил Дархан Сургукка үлэлээтэ. Саха сирин баһылыга Айсен Николаев уонна Ханты-Мансийскай автономнай уокурук – Югра губернатора Наталья Комарова бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн былаа­ны ылыннылар. Санатар буол­лахха, бу сайын эрэгийиэннэр сөбүлэһии түһэрсэн тураллар.  Былаан биэс сыллаах, үөрэх, үлэ, дьарыктаах буолуу эйгэтигэр, култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэк­тэрин харыстааһыҥҥа бииргэ үлэлэһиэхтэрэ.

Салгыы Айсен Николаев «Сургутнефтегаз» хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Владимир Богдановы кытары көрүстэ.  «Сургутнефтегаз» 18 сыл устата Саха сиригэр сиртэн хостонор баайдаах сирдэри баһылыыр, сыл аайы 10 мөл. тахса туонна ньиэби хостуур. Билигин хампаанньа Ленскэй, Мииринэй, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Булуҥ улуустарыгар чинчийэр үлэни ыытар.  Нолуогу төлөөһүҥҥэ АЛРОСА хампаанньа кэнниттэн иккис миэстэҕэ иһэр, биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар кылаатын киллэрэр. Билигин «Сургутнефтегаз» хампаанньаҕа 1,5 тыһ. Саха сирин олохтооҕо үлэлиир, биһиги арҕаа оройуоннарбыт сайдаллар. Хоту сир дьонугар хампаанньа экологияҕа эппиэтинэстээх сыһыаҥҥа холобур көрдөрөрө суолталаах, — диэтэ Айсен Николаев.

Афанасий Ноев,

Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ.