Ил Дархан: «Сүрүн сорук —  оҕону уонна дьиэ кэргэни өйөөһүн»

Бэс ыйын 13 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ өрөспүүбүлүкэ былааһын ситэриилээх уорганнарын 2023 сыллаах үлэлэрин отчуоттууругар тоһоҕолоон, СӨ бырабыыталыстыбата саҥа национальнай бырайыактарга төһө кыалларынан элбэхтик кыттыыны ыларыгар эттэ.

“Бэрэсидьиэн саҥа көҕүлээһиннэрэ өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар чугастааҕы сылларга туруорбут соруктарбытын кытта сөп түбэһэллэр”, — диэтэ Ил Дархан уонна балаҕан ыйын 1 күнүгэр саҥа национальнай бырайыактар сиппит-хоппут, атын эрэгийиэннэри кытта сөбүлэһиллибит буолуохтаахтарын ыйда.

Ил Дархан 2023 с. өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар 739 млрд. солк. инвестиция киирбитин бэлиэтээтэ. 2030 сылга диэри 4 трлн. солк. тахса суумалаах инвестиционнай бырайыактар олоххо киириэхтээхтэрин тоһоҕолоон эттэ. “Ил Түмэн өйөбүлүнэн былырыын Хаҥаласка, Намҥа, Мииринэйгэ олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарар территориялар тэриллибиттэрэ. Билигин ис ырыынагы хааччыйар туһуттан 15 маннык территорияны аһар сорук турар. 2030 сылга олохтоох оҥорон таһаарыы ааспыт сыллааҕар 1,5 төгүл үрдүөхтээх. Бу ас-үөл, чэпчэки бырамыысыланнас, тутуу матырыйаалын оҥоруу, кырыылыыр-ювелирнай салаа, уһаныы, вездеходтары оҥоруу, туризм өҥөтө”, — диэн Ил Дархан чопчу соруктары туруорда.

Петербурдааҕы экономическай форумҥа дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин экономиканы аныгы технологиянан уонна инновациянан толорон иһии тутаах суолталааҕын бэлиэтээбитэ. “Саха сирэ “Технологическай лидерство” саҥа национальнай бырайыагынан ситиһиилээхтик үлэлииргэ бэлэм. “Север” НОЦ үлэһиттэрэ ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар энергетикаҕа уонна хайа баайын хостуурга туһаныллар технологиялары айан таһаардылар. Эдэр учуонайдар саҥа матырыйаалларга, генетикаҕа, экологияҕа, агрономияҕа, искусственнай интеллеккэ, о. д.а. эйгэҕэ чинчийиилэри ыыталлар. “Якутия” технопаарка резиденнэрэ ааспыт сылга 400 саҥа үлэ миэстэтин арыйбыттар, 3,5 млрд. солк. киллэрбиттэр. 300 мөл солк. кээмэйдээх “Саха-Восход” фонда биһиги технологическай хампаанньаларбыт бырайыактарын сайыннарыа”, — диэтэ Айсен Николаев.

Ил Дархан оҕону уонна дьиэ кэргэни өйөөһүн биир сүрүн сорук буоларын чопчулаан эттэ: “Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 34 тыһыынча элбэх оҕолоох ыал баар, онно 118 тыһыынча оҕо иитиллэр. 2030 сылга диэри элбэх оҕолоох ыаллар дьадайыыларын үс төгүл аччатар, олохторун хаачыстыбатын тупсарар сорук турар”. 2018 сылтан оҕону-ийэни өйүүр үбүлээһин 8 төгүл улаатан, 29,5 млрд. солк. тиийбит.

2023 сыллаахха Сэбиэскэй кэм кэннинээҕи Саха сиригэр мөлүйүөн ахсааны ситэрбит оҕо төрөөбүтэ. Киһи олоҕун уһуна 73,55 сааска тиийбитэ. Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ оҕо төрөөһүнүнэн 10 эрэгийиэн иһигэр киирбитэ. Бэс ыйын 12 күнүнээҕи туругунан, бу сылга 4718 оҕо төрөөбүт.

2023 сылга дьадайыыттан 12 тыһыынча Саха сирин олохтооҕо (14%) тахсыбыт, аччатар миэрэлэр салгыы ылыллаллар. “Сыллата 14‑түү тыһыынча киһи дьадайыыттан тахсыахтаах. Ол туһугар дьоҕус, орто урбааны күүскэ киллэрии соруга турар. Экспертнэй сэбиэккэ 2025–2028 сс. дьадайыыны намтатар үлэ былаанын оҥороллорун соруйдум. Бу былааҥҥа хас биирдии улуус уратыта учуоттаныа”, — диэтэ Ил Дархан.

Тыа сиригэр баар нэһилиэнньэлээх пууннары сайыннарарга маастар-былааннары туттар буолуохтара. Айсен Николаев бу боппуруоһунан норуот депутаттарын СӨ бырабыыталыстыбатын уонна улуустар дьаһалталарын кытта бииргэ үлэлэһэллэригэр эттэ. олорорго табыгыстаах уонна куттала суох эйгэни тэрийии “Инфраструктура для жизни” уонна “Эффективная транспортная система” икки саҥа национальнай бырайыак чэрчитинэн барыаҕа.

Отчуокка тыа хаһаайыстыбатыгар дьоһун суолта уурулунна. Манна өйөбүл саҥа көдьүүстээх механизмнарын киллэрдэххэ биирдэ хаачыстыбалаах уларыйыы барарын этэн туран, Ил Дархан сыллата үллэһиллэр субвенция үбүн түргэтэтэр туһугар тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр субсидия ставкатын бигэргэтэр боломуочуйаны ситэриилээх уорганнар таһымнарыгар биэрэргэ этии киллэрдэ. Таба иитиитигэр маннык киирэн, үп улуустарга тиийиитэ 2 ыйынан түргэтээбит. “Маны тэҥэ тыа хаһаайыстыбатын субвенциятын наадалаах хайысхаларынан бэйэлэрэ көрөн, көдьүүстээхтик тутталларын туһугар улуустар боломуочуйаларын кэҥэтэр боппуруос турар. Онон депуттар бу көҕүлээһини өйүүргүтүгэр көрдөһөбүн”, — диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.

Былаас өрүттэрэ анал байыаннай дьайыыны өйүөхтээхтэр диэн туран, Айсен Николаев ДНР-га, ЛНР-га баар тирэх пууннар нөҥүө эбии тиэхиньикэ, о. д.а. наадалаах мал тиийэ турарынан, бу ураты уопут биһиги армияҕа көмөбүт буолар диэн бэлиэтээтэ. Эрэгийиэн, улуустар таһымнарыгар көмө 40 көрүҥэ байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр оҥоһулларын эттэ.

Хотугу муора суола чөлүгэр түһүүтүнэн сибээстээн, “Тиксии-Найба” маастар-былаан олоххо киириэхтээх: ол эбэтэр Найбаҕа терминал, Тиксиигэ саҥардыллыбыт аэропорт баар буолуохтара, дьоҕус кыамталаах атомнай станция туруоҕа, научнай чинчийиилэр ыытыллыахтара. Суудуналар куттала суох сылдьалларын хааччыйар ЫБММ подразделениелара уонна Федеральнай медико-биологическай агентство тэриллиэхтэрэ.