Ил-эйэ туһугар мөлүйүөнүнэн сиэртибэлэр   тустарынан санатыы

Сыллата балаҕан ыйын 3 күнүгэр  дойду үрдүнэн  Аан дойду иккис  сэриитэ түмүктэммитэ бэлиэтэнэр. 2023 сыллаахтан  докумуоҥҥа киирбитинэн  милитаристскай Японияны  Кыайыы итиэннэ  Аан дойду  иккис сэриитэ түмүктэммит күнэ (1945 сыл) диэн ааттанар.

1945 сыл балаҕан ыйын 2 күнүгэр  Токийскай хомоҕо  Эмиэрикэ  “Миссури” диэн  байыаннай хараабылыгар Япония бэрэстэбиитэллэрэ биир тыла суох бэринэллэрин (капитуляциялыылларын) туһунан докумуоҥҥа илии баттаабыттара. Онон сэрии эписсийээлинэйдик   түмүктэммитинэн ааҕыллыбыта.  Бу сабыытыйа Аан дойду иккис сэриитигэр туочуканы туруорбут эрэ буолбатах,  инникитин уонунан  сылларга норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыылары сайыннарыыны быһаарыы төрүттэрин  уурбута. Аан дойду иккис сэриитэ түмүктэммит күнэ – халандаарга ыйыллар даата эрэ буолбатах, ил-эйэ туһугар толук бэриллибит мөлүйүөнүнэн  сиэртибэлэр тустарынан санатыы, аан дойдуга куттал суох буолуутун систиэмэтэ кэбирэҕин туһунан сэрэтии.
Итинник уһулуччу суолталаах докумуоҥҥа – Актаҕа Япония өттүттэн тас дьыалаларга миниистир  Мамору Сигэмицу уонна милитаристскай Япония сэриилэрин Генеральнай ыстаабын начаалынньыга генерал Есидзиро Умэдзу илии баттаабыттара. Оттон  бары сойуустаах  судаарыстыбалар ааттарыттан  аармыйа генерала Дуглас Макартур итиэннэ  АХШ, Кытай, Великобритания, ССРС,  Австралия, Канада, Франция, Нидерландылар уонна Саҥа Зеландия бэрэстэбиитэллэрэ илии баттаабыттара.
Аан дойду иккис сэриитэ устуоруйаҕа саамай улахан, алдьатыылаах, 6 сыл устата барбыт сэриинэн буолар. Бу сэрии уота Европа, Азия, Африка  континеннарыгар 40 дойдуну салаабыта. Атлантическай, Чуумпу, Индийскэй, Хотугу Муустаах түөрт акыйаан ууларын дьалкыппыта. 55 мөлүйүөн киһи өлбүтэ,  27 мөлүйүөн киһи сүтүктэнэн, саамай улахан охсууну Сэбиэскэй Сойуус ылбыта.
1945 сыл ортотугар Япония импиэрийэтин  байыаннай уонна экэнэмиичэскэй балаһыанньата улаханнык эмсэҕэлээбитэ. Эмиэрикэ сэриилэрэ  “арыыларынан ойуоккалааһын”  тактикатын туһанан Иводзиманы, Окинаваны киллэрэн туран,  Чуумпу акыйааҥҥа  сүрүн стратегическай пууннары  сэриилээн ылбыта. Дьоппуон саллааттара бэйэни харыстаммат хабыр хапсыһыыны көрдөрбүттэрэ, элбэх сүтүк тахсыбыта.  Холобур быһыытынан  эмиэрикэлэр бэйэлэрэ сааттаах кыргыллыыларынан билиммит, Перл-Харборга  бүтүн  байыаннай флоттарын, авиацияларын үлтү сыспыт “камикадзе-лүөтчүктэр аҕалара”, самурай  адмирал Ониси Такудзироны ахтан ааһар тоҕоостоох. Окинава арыы иһин кырыктаах кыргыһыыга  оҕолорун курдук саныыр, сыаналыыр тыһыынчанан камикадзе-лүөччүктэри  өлөр өлүүгэ ыыталаабыт адмирал  Япония капитуляциялааһынын кэнниттэн, бойобуой адмирал чиэһин үрдүктүк  тутан бэйэтэ  иһин  хайа тардынан, баһын быһа оҕустарбакка, тыһыынчанан эдэр дьону өлөрбүт буруйбар  диэн эрэйдэнэн-муҥнанан өлбүтэ.

Фашистары  үлтүрүтэн,  өстөөх дьоппуоннары уодьуганныы

Маньчжурия уонна Ис Монголия сиригэр-уотугар ССРС, Монголия Народнай Өрөспүүбүлүкэтин кыраныыссаларын кыйа  800 биэрэстэ уһуннаах 17 бөҕөргөтүллүбүт оройуон тутуллубута. Онно 4,5 тыһыынча өр кэмнээх  уоту аһар орудиелар туруоруллубуттара. Онон Сэбиэскэй Сойуус Уһук Илиҥҥи  кыраныыссатыгар Япония модун Сэбилэниилээх күүстэрэ мунньуллубуттара Верховнай Кылаабынай Хамаандабанньа Ставката 1941 сылтан  балайда сэбилэниилээх күүһү, сириэстибэни  түмэригэр күһэйбитэ да, Квантунскай аармыйаны утары турар кыаҕа тиийбэтэ.  Ол иһин сэбиэскэй хамаандабанньа  1945 сыл  ыам ыйыттан атырдьах ыйын саҥатыгар диэри Германия капитуляциялааһынын кэнниттэн арҕааттан босхоломмут байыаннай чаастары, тиэхиньикэни Уһук Илиҥҥэ бырахпыта.
Инньэ гынан, сэбиэскэй сэриилэр бөлөхтөрүгэр 1,7 мөлүйүөн киһи түмүллүбүтэ:  30-ча тыһыынча миномет, 5,25 тыһ. тааҥка, бэйэтэ хаамар  артиллерийскай установка, 5,2  тыһ. сөмөлүөт, 93 бойобуой хараабыл. Забайкальскай, 1, 2-с Уһук Илиҥҥи фроннар тэриллибиттэрэ. Маршал Александр Василевскай баһылыктаах  сэбиэскэй сэриилэр Кылаабынай хамаандабанньалара быһаччы салайара. Сэбиэскэй сэриилэр  23 күннээх бойобуой дьайыылар түмүктэринэн Аан дойду иккис сэриитигэр дьоппуоннар сэбилэниилээх күүстэригэр саамай улахан, элбэх  сиэртибэлээх  охсууну оҥорбуттара. Квантунскай аармыйа 700 тыһыынчаттан тахса буойунун, ол иһигэр 84 тыһ. өлбүтүнэн, 640 тыһ. киһи билиэн түбэһэн сүтэрбитэ. Биһиги сэриилэрбит 12 тыһ. киһи сүтүктэммиттэрэ, 24,4 тыһ. киһи бааһырбыта. Япония Азия материгар кыахтаах байыаннай-бырамыысыланнай баазатын итиэннэ күүстээх сиринэн сэриитин бөлөҕүн сүтэрэн,  салгыы сэриилэһэр кыаҕыттан тахсыбыта.
Атырдьах ыйын 9 күнүгэр суоһарыылаах сэбиэскэй бөлөхтөр  өстөөҕү сиринэн, салгынынан, муоранан  атаакалаабыттара. 5 тыһыынчаттан тахса  кирбиилээх фроннарга бойобуой дьайыылар арыллыбыттара. Чуумпу акыйааннааҕы флот хараабыллара Квантунскай аармыйа Японияны кытта сибээстэһэр муоранан суолларын быспыттара. Сэбиэскэй сэриилэр уодаһыннаах кимэн киириилэрин түмүгэр уонна атырдьах ыйын 10 күнүгэр  Японияны утары Монголия норуодунай-революционнай аармыйата  (маршал Хорлогийн Чойбалсан) холбоһон, квантунскай аармыйа  бэрт түргэнник үлтүрүтүллүбүтэ. Онон Соҕурууҥҥу-Илин Кытай, Хотугу Кэриэйэ, Соҕурууҥҥу Сахалин, Курильскай арыылар  босхоломмуттара. Балаҕан ыйын 2 күнүгэр Кыһыл Аармыйа утары сэриилэспит Дьоппуон сэбилэниилээх күүстэрэ  эргиччи капитуляциялаабыттара.

Нассынаалынай-босхолонуулаах хамсааһыннары көҕүлээбитэ

Потсдамскай декларация усулуобуйатынан Япония суверенитета  Хонсю, Кюсю уонна Хоккайдо  арыыларынан итиэннэ сойуустаахтар ыйыыларынан Япония архипелагын дьоҕус арыыларынан  хааччахтаммыта. ССРС сэриигэ кыайбытынан, Япония Сэбиэскэй Сойууска  Соҕуруу Сахалины уонна Курил арыыларын төннөрбүтэ.  Капитуляция Актатын усулуобуйаларын толорууну хонтуруоллааһыны олохтуур сыалтан  ССРС, АХШ, Великобритания тас дойдуларга дьыалаларын миниистирдэрин Москватааҕы (1945  с.) мунньахтарын быһаарыытынан Японияҕа анаан Уһук Илиннээҕи хамыыһыйа уонна Сойуустаахтар сэбиэттэрэ тэриллибитэ.
Киһи аймах устуоруйатыгар Аан дойду иккис сэриитэ бөдөҥ байыаннай утарыта турсуу буолар. Сэрии дьоһуннаах түмүгэ – аһара  агрессивнай реакционнай күүстэри үлтүрүтүү,  ол түмүгэр аан дойдуга бэлитиичэскэй күүстэр аттарыллыыларын төрдүттэн уларытыы, сэрии кэннинээҕи сайдыыларын быһаарыы ситиһиллиитэ буолар. Нацистар концлааҕырдарыгар симэлийиилэрэ,  биитэр  кулуттааһыҥҥа  умса анньыллыылара  былааннаммыт  “арийскай буолбатах”  үгүс норуоттар  кыргыллыыттан быыһаммыттара. Нацистскай Германияны, империалистическай Японияны үлтүрүтүү  национальнай-босхолонуулаах хамсааһын өрө тахсарыгар, империализм  колониальнай систиэмэтэ эстиитигэр тирэх буолбута,  аан дойдуну баһылааһын киһини абааһы көрөр былааннарын идеологтарыгар, толорооччуларыгар аан бастаан быраап-сокуон өттүнэн сыана бэриллибитэ (1945-1949 сс. Нюрнбергтааҕы бырассыас итиэннэ 1946-1948 сс. Токиотааҕы бырассыас).
Илиҥҥи фроҥҥа элбэх саха саллаата хорсуннук сэриилэспитэ устуоруйаттан биллэр. Сорохтор, инньэ, Порт-Артур, Дальнай куораттары ылыыга тиийэ кыттыбыттара. Ол эрээри, саха саллааттара ордук хото Хайлар,  Хинган хайысхаларыгар сэриилэспиттэрэ. Хайлар туһаайыытыгар хабыр хапсыһыылар тустарынан  кинигэлэргэ элбэхтик суруллан турар. Кимэн киирэргэ букатын табыгаһа суох срдээх-уоттаах дойду диэн буойун саллааттар кэпсииллэрэ.
Ити кимэн киирии туһунан Уһук Илиҥҥи сэбиэскэй сэриилэр командующайдара маршал А.М.Василевскай:  “Сэбиэскэй саллааттар нэдиэлэ устата олус ыарахан усулуобуйаҕа сүүһүнэн биэрэстэҕэ тоҕу ааҥнаан киириэхтэрэ диэн  өстөөх санаабатах даҕаны этэ. Соһуччу саба кимэн киирии  оннук дохсун, оттон Квантунскай аармыйа хотугулуу-арҕааттан ылбыт охсуута  олус күүстээх буолан, ити кэнниттэн бу аармыйа сэриилэһэр дьоҕурун сүтэрбитэ”, — диэн сыаналаабыта. Улуу полководец ити сыаналааһына  саха  саллааттарын ураты хорсун быһыыларын  үрдүктүк сыаналааһын буолар.

Интэриниэт матырыйаалларынан  Иван Ксенофонтов-Силиги  суруйуута.