Ил Түмэн аһаҕас истиилэригэр СӨ Төрүт Сокуонугар киирэр көннөрүүлэри дьүүллэстилэр

Алтынньы 10 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар (Төрүт Сокуонугар) көннөрүүлэр уонна эбиилэр тустарынан” диэн СӨ Конституционнай Сокуонун бырайыагынан аһаҕас истиилэр буолан аастылар.

Аһаҕас истиилэргэ элбэх киһи, бэлитиичэскэй баартыйалар, муниципальнай тэриллиилэр, профсоюзтар бэрэстэбиитэллэрэ  кыттаннар тэрээһиннээхтик ааста.

Көһүппүт курдук, кэлэн истиэн, кыттыан баҕалаах элбэҕинэн, парламент икки саалатынан толору киһи муһунна, тыл этээччи да элбэх. Уопсастыба бары араҥатыгар тыл бэриллэн, араас санаа этилиннэ.

Быыбар дьыалатынан элбэх ыйытыы киирдэ. Манна Ил Түмэн вице-спикерэ Юрий Николаев, 33 №-дээх Федеральнай сокуон ылыллан, хас биирдии эрэгийиэн бэйэтэ талар кыаҕы ылбытын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Саха сирэ икки таһымнаах быыбары оннунан хаалары бастакынан туруорсубут эрэгийиэннэртэн биирдэстэрэ. Онон да буолуо Төрүт Сокуоҥҥа киирэр көннөрүүлэри дьокутааттар, МТ баһылыктара, уопсастыбаннас бары бииргэ дьүүллэһэллэрэ ирдэнэр.

Истиилэр кэмнэригэр күндү металлар уонна күндү таастар судаарыстыбаннай пуондаларын тула эмиэ ыйытыылар киирдилэр.

“Сокуон барылынан “тэрийии, туһаныы уонна атыы” диэн тыллары киллэрэргэ этии киллэрэллэр. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын бу боломуочуйалара 1998 сыллаах «Күндү металлар уонна таастар тустарынан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоҥҥа уруккуттан быһаарыллан тураллар, онон бу боломуочуйалары 72 ыстатыйаҕа эбэн биэрдэххэ, бу уларыйыы РФ Бүддьүөтүн кодексыгар сөп түбэһэр уонна туһалаах сир баайын хонтуруоллуурга субъектар оруолларын күүһүрдэр», — диэн быһаарда Юрий Николаев. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга күндү металлар уонна күндү таастар судаарыстыбаннай пуондаларын оҥоруу уонна туһаныы сыаннастарын оннунан хааларын хааччыйар.

Олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостара эмиэ кырата суох кэпсэтиини таһаарда. Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныыга бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев иһитиннэрбитинэн, 414 №-дээх Федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, ханнык баҕарар субъект нормативнай-правовой аакталарын официальнай бэчээккэ тахсыбытын кэннэ үс ый иһигэр киллэрэрэ ирдэнэр. Өрөспүүбүлүкэ 33 №-дээх сокуона ылыллан, быйыл бэс ыйын 19 күнүттэн үлэлии турар. Ол иһин сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, СӨ Конституциятыгар уонна өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии наада буолбут. Иккиһинэн, дьокутаат РФ Төрүт Сокуонун 97-с ыстатыйатын бырайыагар 33 №-дээх Федеральнай сокуон сүрүн өйдөбүллэрэ көстүөхтээхтэр, диэн тоһоҕолоон эттэ.

“100-с ыстатыйаҕа хас да боломуочуйа көрүҥэ өссө 1992 сылтан сурулла сылдьар. Оттон олох уларыйыытынан, бу кэлиҥҥи сылларга сокуон бөҕө уларыйда, боломуочуйалар хамсыы тураллар. Ол иһин биһиги Төрүт Сокуоммутун сыл аайы хамсаппат наадаттан уопсай универсальнай өйдөбүллэри киллэрэн баран, боломуочуйалары биһиги бэйэбит сокуоммутугар – олохтоох бэйэни салайыныы туһунан сүрүн сокуоҥҥа уонна атын да сокуоннарга чопчулаан суруйуохтаахпыт. Өскөтүн биһиги бу боломуочуйалары барытын Төрүт Сокуоҥҥа киллэрдэхпитинэ, тиэкистээх чааһа аһара улаатарыгар тиийэр”, — диэн Владимир Прокопьев мустубут дьоҥҥо быһааран биэрдэ.

10-11 кылаас төлөбүрдээх буолар үһү диэни истэн, элбэх киһи кэлэн тыл эттэ. Чахчы да үөрэх дьон биир саамай долгуйар боппуруоһа эбит. Билимҥэ уонна үөрэхтээһиҥҥэ бастайааннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева этиитигэр сокуон барыла СӨ Төрүт Сокуонун 22 ыстатыйатыгар, чуолаан үөрэхтээһин систиэмэтигэр сыһыаннаах уларытыылары киллэрэр диэн эттэ. Бу көннөрүүлэр Арассыыйа бары олохтоохторо биир кэлим үөрэҕи ылалларын уонна мэктиэлээх буолалларын хааччыйар. Уопсайынан тоҕоостоох уонна босхо үөрэх быһыытынан мэктиэлэммит үөрэх таһымнарын испииһэгэ федеральнай быраабылалары кытта сөп түбэһиннэриллэн эрэр. Оскуола иннинээҕи уонна орто идэлээх үөрэхтээһин, ону тэҥэ куонкурустаһан босхо үрдүк үөрэҕи ылар быраап оннунан хаалаллар. «Уруок таһынааҕы үөрэхтээһин» диэн тиэрмин эргэрбитинэн суох оҥоһуллубут, ону кытта билиҥҥи «Үөрэх туһунан» федеральнай сокуон быһыытынан «алын идэлээх үөрэхтээһин» диэн тиэрмини «орто идэлээх үөрэхтээһин» диэнинэн солбуллар. СӨ Төрүт Сокуона орто уопсай үөрэхтээһини, ол эбэтэр 11 кылааска диэри ким баҕалаах босхо үөрэнэрин мэктиэлиир. Ити федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһэр.

Норуот дьокутаата Владимир Поскачин уопсастыбаннай истиилэргэ көхтөөхтүк кыттыы дьон гражданскай өйө-санаата үүнэн иһэрин көрдөрөр диэн эттэ. «Норуот — былаас төрдө буолар, ону биһиги бэркэ билэбит уонна өрөспүүбүлүкэ салайааччыларыттан ити өйдөбүлү ирдиэхтээхпит. Төрүт Сокуон, бастатан туран, салайарга табыгастаах буоларын туһугар буолбакка, норуокка анаан суруллуохтаах. Мин санаабар, олохтоох салайыныы уорганнара 2005 сыл иннинэ баар моделынан үлэлиэхтээхтэр. Дьону быыбардыы үөрэнэллэригэр, быыбардааһын култууратыгар үөрэтиэхтээхпит, кинилэри Төрүт Сокуонунан мэктиэлэммит быыбардыыр уонна санааларын этэр бырааптарыттан матарар сатаммат».

Уопсастыбаннай диэйэтэл Иван Шамаев, СӨ баһылыгын э.т. боломуочуйатын хааччахтыырга туһуламмыт Төрүт Сокуон тиэкиһигэр көннөрүүлэри киллэриэххэ диэтэ. Салгыы Иван Шамаев докумуон урукку редакциятын курдук, дьон муниципалитет баһылыктарын быһаччы быыбардаан талалларын туруоруста. Итини тэҥэ ылыллыбыт уларытыыларга олоҕуран, Иван Шамаев Ил Түмэн боломуочуйатын быһаарар 56 ыстатыйаҕа маннык ис хоһоонноох 31 пууну эбии киллэрэри наадалааҕынан аахта: «Саха Өрөспүүбүлүкэтин күндү металлар уонна күндү таастар судаарыстыбаннай пуондаларын туругун хонтуруоллуур».

Олохтоох салайыныы уорганыгар уһуннук үлэлээбит Горн Платонов Ил Дархан муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын быыбардарыгар сыһыаннаах киллэрбит сокуонун барылын өйөөтө. Ол курдук  быыбарга халыҥ аймахтаах эбэтэр араатардыы үөрүйэх дьон баһылыгынан талыллан хаалаллар. Ол түмүгэр идэлэринэн уонна дьыалабыай дьоҕурдарынан үрдүк дьон талыллыбаттар. Платонов нэһилиэктэри, улуустары дьиҥнээх профессионаллар салайалларын туһугар салайааччылар профессиональнай таһымнарын үрдэтиэххэ наада диэн санаалаах.

Арассыыйа сенатора Егор Борисов публичнай истиилэргэ бэйэтин баҕатынан кэлэн, аҕыйах түгэни чуолкайдыыр санаалааҕын иһитиннэрдэ. Ол курдук 2016 сылтан күндү металлары, таастары харайар пуонданы туруорсаннар, ону тэрийэр туһунан РФ Бырабыыталыстбатын дьаһала ылыллыбыт. Маннык пуондалаах субъект Арассыыйаҕа соҕотох эбиппит, биһигини таһынан РФ Бырабыыталыстыбатын Гохрана баар. Онон Ил Дархан күндү металлары атыылыыр быраабы ыллаҕына, ол харчы быһаччы СӨ бүддьүөтүгэр киириэҕэ, ону парламент көрүөҕэ, диэн сенатор эттэ.

Егор Борисов 90-с сылларга ылыллыбыт сокуоннар эргэрбиттэрин, билигин элбэхтик уларытыллан судаарыстыбаннас хайысхаланан эрэллэрин быһаарда. “Бүгүҥҥү күҥҥэ 1992, 2010 сылларынан олорорбут сатаммат, бүгүҥҥү күн туругунан кэпсэтиэххэ, ол хайысханан барыахха наада”, — диэтэ. 2020 сыллаахха норуот кыттыылаах “аһаҕас былаас” диэн өйдөбүл киирбитэ. Аһаҕас былааска судаарыстыбаннай былаас, муниципальнай былаас уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр киирэллэр. Онон уопсастыбаннай тэрилтэлэр санаалара учуоттаныахтаах диэн буолла.

Тыл этээччилэр 97-с сокуон оннунан хааларын, маннык уустук кэмҥэ Төрүт Сокуоҥҥа көннөрүүлэр киирбэттэрин туруорустулар. Арассыыйа Дьоруойа Александр Колесов быыбардар дьону-норуоту хайыталларын, байыаннай дьайыы кэмигэр түмсүүлээх буоларбыт ордугун эттэ.

Түмүктээн эттэххэ, уопсастыбаннай истиилэр туһалаахтык бардылар, Ил Түмэн дьокутааттара дьон санаатын иһиттилэр. Төрүт Сокуоҥҥа киирэр көннөрүүлэри киллэриини эрэ буолбакка, тыа хаһаайыстыбатыгар, бырамыысыланнаска уонна үөрэхтээһиҥҥэ баар кыһалҕаларынан этиилэр киирдилэр. Аһаҕас истиилэр кэмигэр суругунан этиилэр эмиэ киирдилэр, олор көрүллүөхтэрэ, ырытыллыахтара. Киирбит боппуруостарга барыларыгар хоруй бэриллиэҕэ. Аһаҕас истиилэр түмүктэринэн, конституционнай сокуон барыла алтынньы 22-23 күннэригэр өрөспүүбүлүкэ парламенын кэлэр пленарнай мунньаҕар көрүллүөҕэ.