Аҕа дойду сэриитигэр Ильмень күөлгэ кыргыһыыга охтубут буойуттары кэриэстээн

     Бу күннэргэ Бүлүүттэн Марфа уонна Владимир Васильевтар салайааччылаах норуодунай бөлөҕүнэн ыллааччылар (хор) уйан да, уйадытар да түгэннэрдээх ырыа киэһэтин Туймаада дьонугар-сэргэтигэр бэлэхтээтилэр.

Кыттыыны ыллылар: И.М. Гоголев-Кындыл аатынан Бүлүүтээҕи норуодунай тыйаатыр артыыстара, салайааччы, бүлүүлэр киэн туттар Далбар Хотуммут М.А. Соколова. Бу аһымал тэрээһинтэн киирбит үп-харчы байыаннай дьайыыга кытта сылдьар оҕолорбутугар көмө быһыытынан ыытыллыа.
Бу киэһэ таҥыллан ылламмыт дойдунаат (патриотическай) ырыалар дойдуга тапталы, сэрии хонуутугар охтубут буойуттарга кэриэстэбили, дьон-норуот эйэлээх-иллээх олоҕу уһансарын туойдулар.
Кэнсиэр Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Ильмень күөллээҕи кыргыһыыга олохторун толук уурбут саха хорсун буойуттарын кэриэһигэр анаммыт. Ол курдук, кэнсиэр «Сүрэххэ сөҥөрдө, сүгүрүйэ» диэн ааттаах.

«Кыскыйар кыыдааҥҥа кыһаллыбат,
Ытыллар буурҕаҕа ымыттыбат,
Тибиллэр сүүрүккэ тимирбэт,
Оргуйар долгуҥҥа охсуллубат
Сибиир тыйыс сэрииһиттэрэ
Уоту устунан умса куласпыттара,
Чаҕылҕаны чаҕылҕанынан саба дапсыспыттара!..»
(С. Васильев, “Ытык Ильмень”)

Урут, баҕар, күдээринэ ыллыыр ырыаларбыт бу киэһэ олус да чугастык, уйаннык иһилиннилэр. Владимир Васильев бэйэтин матыыбыгар С.Руфов «Биллибэт саллаат уҥуоҕар», П. Тобуруокап “Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат”, Т. Сметанин “Саллаат сүрэҕэ”, «Аас маҥан баттахтаах эмээхсин”, Л. Попов “Саллаат турар”, М. Тимофеев, С. Тарасов “Сахам сирэ” диэн норуот сөбүлээн ыллыыр ырыалара толорулуннулар. Ону тэҥэ сэрии суох буоларын модьуйан айыллыбыт улуу айымньылары: А. Соболев «Бухенвальдский набат», Б. Тобуруокап “Эйэ холууба”, Р.Гамзатов хоһоонун А. Герасимов тылбааһыгар “Туруйалар” ырыалары дьон харах уулаах иһийэн иһиттилэр. Бу түгэҥҥэ тыйаатыр уораҕайыгар дьон ытаан сыҥсыйалларын истэн бэйэм да уйадыйдым, харахпыттан уу бычалыйан тахсыбытын кистии-саба сотуннум.
Бу бүрүүкээн турар кэм хас биирдиибит уйулҕатын хамсатар. Бэрт соторутааҕыта эйэ холуубун улахан суолтата суох уруһуйдуур, сэрии сылларынааҕы ырыалары-хоһооннору бэрт күүрүүлээхтик, дорҕоонноохтук, ол эрээри ымыр да гыммакка ыллыыр-ааҕар эбит буоллахпытына, бу киэһэ барыта олус да кутурҕаннаахтык, уйадытан иһилиннэ…

«Биэс уола – ат бөҕө, кус быһый эрэттэр
Баартара бу мантан сэриигэ.
“Эн уолуҥ хорсуннук өлбүтэ!” – диэн кэлбитэ
Биэс төгүл «биллэрии” суруга!
Чаанньыгын өрөрө, чааскытын тардара
Эрэлин сүтэрбэт эмээхсин.
Уолаттар мас кэрпит, оттообут сирдэрэ
Саас аайы тиллэрэ кэрэтик…»

«Аас маҥан баттахтаах эмээхсин»

Сыанаҕа аастыйбыт баттахтаах эмээхсин Бүлүү Эбэтин кытылыгар энэлийэн ытаата-соҥоото, сэриигэ сүппүт уолчаанын бу наҕыллык устан мөлбөһүйэ сытар Эбэтиттэн ирдээтэ да, хайыа баарай?! Дьылҕа хаан сороххо тыйыс – төһөлөөх ийэ-аҕа бу хабараан сэриигэ төрөппүт оҕотун ытыс соттон, сүтэрэн хараҕын уутунан суммутай? Өссө төһөлөөхпүт хараҕын уутун тоҕуо турдаҕай? Бу курдук ыар санааттан киһи хараастар, барыах-кэлиэх сириҥ баҕана үүтэ буолар эбит.
Тыйаатыр күүһэ бу манна сыттаҕа. Кыттыыны ылбыт Бүлүүтээҕи норуодунай тыйаатыр артыыстара киһи дууһатын кылын таарыйан, дириҥ ис хоһоонноох кыра испэктээктэри туруордулар. Бу барыта аныгылыы уоту-күөһү, кинохрониканы табыгастаахтык туһанан киһини долгутар, ытатар-ыллатар ураты туругу үөскэттилэр.

«Биллибэт саллаакка бу уҥуох туппуттар,
Сэлэлии харабыл уолаттар турбуттар –
Эдэркээн харабыл уолаттар
Тыыннаахтыы таастыйбыт курдуктар …
Бу ытыыр эмээхсин уолугар турдаҕа,
Ол кэлбит оҕоннньор быраатын буллаҕа,
Огдообо – сүтэрбит кэргэнин,
Уол оҕо – көрбөтөх эһэтин…
Эмээхсин бу уолунуу санаан турдаҕа».

«Биллибэт саллаат уҥуоҕар». Бу бэрт өрдөөҕүтэ Семен Руфов суруйбут хоһооно билиҥҥи кэм ыар тыынын, сэрии уодаҺынын, кырыгын биэрэр буолбаат!
Субу кэнсиэр көрө олорор кэммитигэр ол ыраах дойдуга хас саха ыччата киһи өстөөҕөр да баҕарбат тыйыс, хабыр хапсыһыытыгар хабыллан сылдьара буолуой? Кинилэр дьылҕалара хайдах буолуой? Үөрэ-көтө сылдьыбыт бэйэлэрэ, ама санньыйан суулланнар, субай хааннара тохтон, эйэҕэс бэйэлээх мөссүөннэрэ күрбэ тааска үйэтитиллиэх бэйэккэлэрэ дуу?!

«Люди мира, на минуту встаньте!
Слушайте, слушайте:
Гудит со всех сторон –
Это раздаётся в Бухенвальде
Колокольный звон,
Колокольный звон.
Звон плывёт, плывёт
Над всей землёю,
И гудит взволнованно эфир:
Люди мира, будьте зорче втрое,
Берегите мир, берегите мир,
Берегите, берегите,
Берегите мир!»

Киһи дууһата ытыыр, сонньуйар: бу курдук ил-эйэ туһугар кэс тыл этиллэрэ. Тоҕо ону умна быһыытыйан, сайдыылаах олох мындаатыгар тиийэн туран түөрэхпитин түҥнэрдилэр, ыччаппыт кэскилин быһарга соруннулар?!
Кэнсиэри баяҥҥа доҕуһуоллаатылар: Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһиттэрэ И.И. Тулааһынап уонна В.В. Васильев, дирижер Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ М.С. Васильева.
Мин бэйэм төрөөбүт дэриэбинэбиттэн, I Күүлэттэн аар-саарга аатырбыт, Москванан, Санкт-Петербурунан, Новгородунан сылдьан Ильмень күөлгэ өлбүт буойуттары кэриэстээн сахалыы ырыаны дорҕоонноохтук дуораһыппыт хорга 4 биир дойдулааҕым: А.Г. Семенова, Н.П. Михайлов, А.Н. Тутукарова, Т.Е. Соловьева ыллыылларыттан харыс үрдээн олордум.
Чуолаан Т.Е. Соловьева туһунан эттэхпинэ, кини — Бүлүү улууһугар математикаҕа үөрэтэр ааттаах-суоллаах учууталбыт, айылҕа ураты кэрэ куолаһынан хадаҕалаабыт барахсана. Бу киэһэ Тамара Егоровна М. Тимофеев тылларыгар уонна хор салайааччыта В. Васильев матыыбыгар ”Ааттал” диэн ырыаны үгүс дьону уйадытан ыллаата:

«Хаар түһэр, саас ууллар,
Көмүөлү уһаарар,
Төрөөбүт буоругар
Туруйа эргиилэр.
Арай мин сэгэрим
Сураҕа суох сүппүт…»

Бу ааттал тыллартан ама ким уйадыйбат буолуоҕай?
Хору иилээн-саҕалаан, оҕолорун кэриэтэ бодьуустаһан илдьэ сылдьаллар: Марфа Спиридонова уонна Владимир Васильевич Васильевтар.
Владимир Васильев Дьокуускайга кульпросвет училищетын 1966 с. бүтэриэҕиттэн ыла кулуупка уус-уран салайааччынан, Бүлүү педагогическай училищетыгар кэргэнинээн эдэр оҕону-ыччаты, баҕалаах, дьоҕурдаах дьону түмэ тутан, ырыаҕа-тойукка сыһыаран, хас эмэ көлүөнэ дьонун кэрэҕэ угуйда. Кини айар үлэ абылаҥар 1964 с. туттарбыт, ол эрэн киэҥ араҥаҕа 1970 с. С. Руфов хоһоонун матыыпка түһэрэн ыллаан биллибит.
Ону таһынан Владимир Васильевич оҕону муусуканан иитиигэ-такайыыга үрдүк ситиһиилэрдээх улууспут ытык киһитэ. Оскуолатыгар өссө ыраах 90-с сылларга төрүт култуураны дириҥэтэн үөрэтэр анал кылааһы астарары, алын уонна орто сүһүөх оҕолоругар хор-кылааһы үөрэтэри ситиспитэ. Билэрбит курдук, хорга дьарыгырбыт оҕо иллээх-эйэлээх, сомоҕоһуулаах буолар.

Владимир Васильевич дойдунаат (патриотическай) ырыалары айар мелодист, самодеятельнай композитор. Кини курдук дэлэйдик, ис дууһаттан дойдунаат (патриотическай) ырыалары айбыт киһи суоҕун кэриэтэ. Улуу бэйиэттэрбит С.Руфов, П. Тобуруокап, Т. Сметанин, М. Тимофеев айымньыларын Владимир Васильев ырыа гынан көтүтэн, билигин дьон уоһуттан түспэт ырыалар бааллар.  С. Есенин эппитин курдук, туох баар улаханы тэйиччиттэн көрдөххүнэ, өссө кэрэхсиигин, модунун билинэҕин. Владимир Васильев ырыалара төһө эмэ кэм ааспытын кэннэ үөрэтэр-өйдөтөр суолталара өссө үрдээтэ. Бу ырыалар бу күннэргэ олус тоҕоостоохтор. Иитэр-такайар суолталара үрдүгүнэн оскуола бырагыраамаларыгар киирэллэрин ситиһиэххэ баар эбит.
Марфа Спиридоновна эмиэ — муусука кэрэ эйгэтигэр үгүс ыччаты уһуйбут убаастанар Далбар Хотуммут, бэйэтэ идэтийэн, муусуканы үөрэтэр хас да методика ааптара.
Бүлүү үтүөкэн дьоно бэрт өр кэм оскуолаларга, Бүлүү педагогическай училищетыгар, култуурунай кииҥҥэ үрдүк таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар. Владимир Васильев биир кинигэтигэр эппитинии «Ырыанан салама баайдарбын» диэн эппитинии, кинилэр ырыа-тойук аргыстаах буолан дьоннорун-сэргэлэрин ырыа кэрэ эйгэтинэн тулааһыннаан бу ыарахан, ыгым кэмҥэ харыстыы, хаххалыы сылдьаллар.
Ил Дархаммыт Айсен Николаев быйылгы сылы Учуутал уонна Уһуйааччы сылынан биллэрбитэ. Кырдьык да, Бүлүүм ытык-мааны дьоно Марфа Спиридонова уонна Владимир Васильевич Васильевтар дьиҥнээх айылҕалаах үөрэтээччи уонна уһуйааччы буолалларын дьон-сэргэ бигэргэтиэ диэн бигэ санааланным.
Владимир Васильевиһи бу киэһэ эҕэрдэлии кэлбиттэр: ол ыраах 1963 с. Дьокусскайдааҕы культпросвет дириэктэрэ, билигин 90-ча хаарын уулларбыт Софронов Гаврил Григорьевич, ону тэҥэ үөрэппит учууталлара Елизавета Степановна Попова, сэбиэдиссэйдэрэ Лариса Васильевна Егорова. Бу ытык саастарыгар сылдьар дьон көрсүһүүлэрэ олус уйаҕас түгэни бэлэхтээтэ: үөрэнээччитин ситиһиитин көрөр дьолоох учуутал.
Арай бииртэн сонньуйдум. Бу курдук ыраах сиртэн ох курдук оҥостон, кустук курдук куоһанан кэлбит үрдүк ситиһиилэрдээх кэрэ эйгэ уһуйааччытыгар Култуура уонна Үөрэх министиэристибэлэриттэн туһааннаах болҕомто ууруллубатаҕыттан. М.В. уонна В.В. Васильевтар бэрт сэмэйдик улахан саҥата-иҥэтэ суох үлэлээбиттэрин курдук үлэлии сылдьаллар, дьон-сэргэ махталын, биһирэбилин толору билэн.
«Өссө да айа-тута, дьоҥҥутун үөрдэ-көтүтэ туруҥ», — диэн сибигинэйэ хаалабын…

Антонина УСКЕЕВА, Дьокуускай.