“Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ — үөрэнээччи олоҕор бастакы дьоһуннаах хардыыта

Бу күннэргэ, тохсунньу 9-11 күннэригэр, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Инникигэ хардыы” билим  кэмпириэнсийэ-эдэр чинчийээччилэр куонкурустарын өрөспүүбүлүкэтээҕи түһүмэҕэ ыытыллаары турар. Тустаах тэрээһини сэҥээрэр дьон сыллата үксээн иһэр. Үөрэнээччим, оҕом ханнык тиэмэни ордук сэҥээриэй, талан ылан үөрэттэҕинэ, чинчийдэҕинэ ситиһиилэниэй диэн элбэх учуутал, төрөппүт толкуйга сылдьар буолуохтаах. Кэмпириэнсийэ иитинэн тустаах ыйытыыларга Билим Дьоҕус академиятын ректора Василий Павлов хоруйдууругар көрдөстүбүт.

1600-чэкэ бырайыак көрүллүөҕэ

— Василий Климович, ааҕааччыларбытыгар быйылгы кэмпириэнсийэ туһунан билиһиннэрэ түһэриҥ буоллар.

— В.П. Ларионов аатынан “Инникигэ хардыы” эдэр чинчийээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи билим кэмпириэнсийэлэрэ сыллата тохсунньуга ыытыллар флагман буолбут тэрээһин, быйыл 28-с төгүлүн ыытыллар.

Оскуола иһинээҕи түһүмэххэ быһа холуйан 60 тыһ. тахса оҕо кыттар. Салгыы улуустааҕы түһүмэххэ сүүмэрдэммит оҕолор өрөспүүбүлүкэҕэ кэлэллэр. Быйыл 42 сиэксийэнэн барыта 1568 бырайыак кыттыаҕа. Сыллата чинчийээччи ахсаана эбиллэн иһэр. Сорох хотугу уонна Ленскэй, Өлүөхүмэ улуустара, өрөспүүбүлүкэ таһынааҕылар тэйиччиттэн кыттыахтара. Кэмпириэнсийэбит таһыма үрдээн иһэриттэн үөрэбит, сыыйа Уһук Илин федеральнай уокурук эрэгийиэннэрэ сэҥээрэн эрэллэр. Ол курдук, Приморскай кыраай, Чукотка автономнай уокуруга кыттыахтара.

“Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ федеральнай таһымнаах тэрээһиннэр испииһэктэригэр киирэрин ситистибит. Биһиги кэмпириэнсийэбит кыайыылаахтара уонна миэстэлэспит үөрэнээччилэр Бүтүн Арассыыйатааҕы араас кэмпириэнсийэлэргэ кыттарга мэктиэлэнэллэр. Быһа холуйан 300-чэкэ оҕону талабыт. Итини сэргэ, уһулуччулаах көрдөрүүнү ситиспит оҕолор испииһэктэригэр (Государственный информационный ресурс) киирэллэр.

Оҕо, дойду тарбахха баттанар үрдүк үөрэҕэр киирэригэр кыаҕы биэрэр

— “Инникигэ хардыыга” кыттыбыттартан төһө оҕо үөрэххэ киирэрий? Бука, кэтээн көрөр буолуохтааххыт.

— Бу сыллар устата кэмпириэнсийэ бэлиэ, үрдүк эриэйтиннээх тэрээһиҥҥэ кубулуйда. Манна кыттыбыт оҕолор салгыы федеральнай таһымнаах куонкурустарга ситиһиилэнэллэр, бу ордук Сириус үөрэх киинэ ыытар “Большие вызовы” куонкурус баар буолуоҕуттан дьэҥкэтик көһүннэ. Үрдүк көрдөрүүнү ситиһэргэ уонна таһымнаах университеттарга үөрэххэ киирэргэ кыах биэрэр. Биһиги куонкуруспутуттан тирэнэн инженернэй бырайыактардаах оҕолор дойду тарбахха баттанар үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар үөрэнэр кыахтаннылар. Холобур, Н.Э. Бауман аатынан Москватааҕы судаарыстыбаннай тиэхэньиичэскэй университекка эбэтэр Санкт-Петербурдааҕы информационнай технологиялар, механика уонна оптика судаарыстыбаннай университетыгар киирэргэ хапсар гына биир кэлим эксээмэн баалын ылымыахтарын сөп этэ. Олортон биир холобуру кэпсээтэххэ, Саха сирин биир үөрэнээччитэ билимҥэ үлэнэн көхтөөхтүк дьарыктанара, араас оҥоһуктардааҕа, инженернэй өттүгэр олус талааннааҕа, ол эрээри, оскуолатааҕы биримиэттэригэр орто сыаналардааҕа. Биһиги кэмпириэнсийэбититтэн тирэх ылан, Бүтүн Арассыыйатааҕы “Большие вызовы” куонкурус түмүктүүр түһүмэҕэр кыайан, Санкт-Петербурдааҕы информационнай технологиялар, механика уонна оптика судаарыстыбаннай университетыгар үөрэххэ киирбитэ. Билигин ол оҕо бэйэтин хайысхатынан устудьуоннар билимҥэ холбоһуктарын лидердэриттэн биирдэстэринэн буолар. Оҕолор ити курдук кэскиллээх үрдүк үөрэхтэргэ киирэр суоллара аһыллар.

Ити үс сүүсчэкэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирбит үөрэнээччилэр бары бэйэлэрин хайысхаларынан үрдүк үөрэххэ киирэллэр, хас биирдиилэрин чопчу билэн олоробут. Уопсайынан, үрдүк үөрэххэ баҕалаах оҕолор кэмпириэнсийэҕэ кытталлар, чинчийиинэн дьарыктаналлар.

Манна даҕатан эттэххэ, “Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ үлэлээн кэлбит сылларыгар оҕолорго оскуола таһымнаах билим бырайыактарыгар көмөлөһөр, салгыы үөрэнээччилэрэ биһиги кэмпириэнсийэбитигэр бастыыр, көхтөөхтүк кыттар оҕолору бэлэмниир педагогтар, учууталлар холбоһуктара баар буолла. Итини таһынан, олус көхтөөх уонна идэлэригэр, хайысхаларыгар үрдүк таһымнаах эспиэртэрдээхпит. Манна М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет, РНА СС институт, СӨ Билимин академиятын академиктардара, билим дуоктардара, хандьыдааттара, аспираннара киирэллэр. Быйылгы кэмпириэнсийэҕэ быһа холуйан 400-чэкэ эспиэр үлэлиэҕэ.

Саҥа хайысхалар

— Чинчийиигэ үөрэнээччилэр букатын таарыйбатах тиэмэлэрэ баар дуо?

— Биһиги хаһан баҕарар саҥаттан-саҥа таарыллыбатах тиэмэлэри булан иһэбит уонна ону күүһүрдүөхпүтүн баҕарабыт. Холобур, туспа археологияны уонна палеонтологияны ылыахтарын баҕараллар, стратиграфияҕа үлэлэрбит аҕыйахтар дииллэр. Геология өттүгэр сыһыаннаах, туһалаах үлэлэр бааллар. Биһиги оҕолорбут палеонтологияны, палеоботаниканы, былыргы кэмнэргэ туох буолбутун үөрэтэллэр. Ол эрээри, стратиграфическай чинчийиилэргэ үлэлэрэ аҕыйах. Дьиҥэр, күүстээх, киэҥ хайысха, манна элбэх, интэриэһинэй үлэ оҥоһуллуон сөп. Бииргэ түмсэн сайыннардарбыт биир туспа сиэксийэ эбэтэр эбэн биэрдэххэ ханнык баҕарар сиэксийэни күүһүрдэр кыахтаах. Билигин геология өттүгэр сэҥээрии улахан. Ньиэп, гаас хайдах үөскээбитэ, биһиги дойдубутугар чопчу геологическай кэмнэргэ туох буолбутун быһаарарга үчүгэй үлэлэри саҕалыы иликпит диэххэ сөп, кыратык эбэн биэрдэххэ салҕанан барыаҕа.

Билигин билимҥэ “Сириус.Лето” бырайыак оҥоробут уонна сайын аайы ыытар, сыл устата барар бэйэбит эмиэ ситимнээх бырайыактаахпыт. Манна тэрилтэлэр, улахан хампаанньалар бэйэлэрин бырайыактарын киллэрэн эрэллэр. Инньэ гынан, саҥа, күүстээх бырайыактар тахсан, бырамыысылыннай оройуоннар хото кыттан эрэллэр. Онон хампаанньалар биһигини кытта ыкса үлэлэстэхтэринэ, стратиграфия хайысхатыгар билимҥэ үлэлэр баар буолуохтарын сөп.

— Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурустарга ордук ханнык үлэлэри биһирииллэрий? Ханнык тиэмэни таарыйдахтарына биһиги оҕолорбут миэстэлэһиэхтэрин сөбүй?

— Федеральнай таһымҥа инженернэй бырайыактарга улахан болҕомто баар, федеральнай бэбиэскэ диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар инженернэй бырайыак билим биир эрэ хайысхатыгар олоҕурбат, элбэх хайысханы түмэр. Ону таһынан, билигин оҕолор көмпүүтэр билимин, билиини туһанан үчүгэй бырагыраамалары, экологияҕа сыһыаннаах саҥа технологиялары оҥоруулара уонна чинчийии эрэ буолбакка, баар кыһалҕаны инженернэй көмө нөҥүө быһаарарга, үлэлэтэргэ холонор тиэмэлэригэр Бүтүн Арассыыйатааҕы таһымҥа улахан болҕомтону уураллар. Программирование, искусственнай интеллект, машиннай үөрэтиигэ күргүөмүнэн сайдыы бара турар. Биһиги оҕолорбут манна эмиэ кыттар, ситиһиилэнэр кыахтаахтар.

Ити курдук, кэмпириэнсийэ дойду Үөрэҕириигэ министиэристибэтинэн бигэргэнэр Бүтүн Арассыыйатааҕы тэрээһиннэр испииһэктэригэр киириэҕиттэн, чинчийии нөҥүө үрдүк үөрэххэ киирэр оҕо ахсаана элбээн, үөрэнээччилэр күннээҕи олоххо туһалаах оҥоһуктары, чинчийиилэри оҥорон таһаарар буолан чахчы даҕаны сэҥээриллиэн сэҥээриллэр буолла. Бу да кэмпириэнсийэттэн бастыҥтан бастыҥ үлэлэр сүүмэрдэнэн, мэктилэнэн ким эрэ инники олоҕор хардыылыырыгар суолу аһыа турдаҕа.