Инвестиция – сүрүн сайдыы

Дойду, өрөспүүбүлүкэ салалталара олохсуйан кэлбит үгэстэри энчирэппэккэ, технологическай хайысхаҕа болҕомто уурарга этэллэр. Бу соругу ситиһэр туһугар уһуйаан, оскуола, орто, үрдүк үөрэхтэр ыкса ситимнээхтик үлэлиэхтээхтэр, оҕо билимҥэ кыра сааһыттан сыстыахтаах диэн ыйаллар.

Тутуу, өрөмүөн

Суол – олох хорук тымыра дииллэринии, тутуута суох сайдыы суоҕун тэҥэ. Аныгы кэми кытта тэҥҥэ хардыылыыр­га инфраструктура быһаарар оруол­лаах. “Үөрэхтээһин” национальнай бырайыак олоххо киириэҕиттэн Саха сиригэр хас да уонунан үөрэх дьиэ­тэ тутуллубутун бэлиэтиир оруннаах. Ол курдук, былырыын СӨ бастакы бэрэсидьиэ­нэ М.Е.Николаев аатынан 990 миэстэлээх оскуола, Дьокуускайдааҕы кадетcкай интэринээт-оскуола, Жатай бөһүөлэгэр 360 миэстэлээх уоту кэмчилиир технология­лаах саҥа оскуола, Ытык Күөлгэ (Таатта) 100 миэстэлээх интэринээттээх, 450 үөрэнэр миэс­тэлээх аныгы оскуола, Бэс Күөлүгэр (Горнай) 150 миэстэлээх оскуола. Итини таһынан, араас бырагыраамаларынан өссө 9 оскуола, 4 уһуйаан, 3 оскуола модульнай спортивнай саалата тутуллубуттар. Куоракка хас да оскуола дьиэ­тэ, салҕааһына тутуллан, күн бүгүн үс оскуола биир симиэ­нэҕэ көстө.

Маны таһынан, өрөспүү­бүлүкэҕэ аан бастакытын Бырабыыталыстыба дьаһалын иитинэн, федеральнай хааһына суотугар оҕолор сынньаналларыгар, доруобуйаларын бөҕөргөтөллөрүгэр анаан Дьокуускай куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатын “Спутник” лааҕырыгар 4 хапытаалынайа суох саҥа куорпуһу туппуттар. Тустаах лааҕыр куоракка биир бастыҥынан биллэр. Төһө да эргэтин иһин, манна миэстэ уруккуттан өрүү былдьаһык буолара, оҕо аймах сайын ахсын сөбүлээн мустара. Саҥа дьиэ үлэҕэ киирэн, хаачыстыбата өссө үрдүүр чинчилээх.

Каадырынан хааччыллыы

Үөрэх уонна билим минис­тиэристибэтин отчуотугар иһитиннэрбиттэринэн, “Үөрэх уонна педагогическай билим” хайысхатыгар сыллата 1,5 тыһ. педагог ирдэнэр. Быйылгы ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, 226 учуутал тиийбэт эбит. Педагог ахсаана 2023 сыл таһымынан турар. Кэлин үрдүк үөрэхтээх, үрдүк уонна бастакы категориялаах учууталлар элбии тураллар эрээри, 35-гэр диэри саастаах эдэр учуутал ахсаана 2,9 % аҕыйаабытын бэлиэтииллэр. Онон тус­таах боппуруоска болҕомто уурар ирдэнэрин ыйаллар.

Манна даҕатан эттэххэ, ааспыт үөрэх дьылыгар педагог-психолог кылааһын бүтэрбит 555 оҕоттон 71 эрэ үөрэнээччи педагогическай үөрэххэ киирбит. Учуутал идэтин бэйэлэрэ талбатахтара дуу, бааллара тиийбэтэҕэ дуу…

Былырыын өрөспүүбүлүкэ педагогическай кэллиэһин бүтэрбит 499 киһиттэн 62,5% идэтинэн үлэлии киирбит. Үрдүк үөрэҕи бүтэрээччилэр көрдөрүүлэрэ тоҕо эрэ, төттөрүтүн намыһах – 427 киһи бүтэрбититтэн 50,82% идэтинэн үлэлиир.

Дьиҥэр, педагогтары өйөөбөттөр диэн этэр табыллыбат. Улууска үлэлии барбыт биирдиилээн эдэр учууталлары кытта кэпсэтэн көрдөххө, хамнастарын мыымматтар. Ыстаас ааҕылыннаҕына, категория үрдээтэҕинэ, чаас эбилиннэҕинэ, кылаас ыллахтарына өссө үрдүө турдаҕа.

Аны учууталлары өйүүр миэрэлэр салгыы үлэлииллэр. Холобур, “Арктика учуутала”, Арктика уонна хоту улуустар тыа сирин оскуолаларын педагогическай үлэһиттэрин дьиэ­нэн хааччыйыы,  эдэр исписэ­лиистэргэ аадырыстаах көмө, “Земскэй учуутал” федеральнай бырагыраама үлэлииллэр.

Эксээмэн түмүгэ

Министиэристибэ үнүргү отчуотугар иһитиннэрбиттэринэн, ааспыт үөрэх дьылыгар 27 оҕо эксээмэҥҥэ 100 баалы ылбыт, итинтэн үс оҕо – иккилии биридимиэккэ. Кинилэргэ барыларыгар Ил Дархан 100 тыһ. солк. суумалаах биир кэмнээх бириэмийэлэри туттарбыта. Манна ханыылыы бириэмийэни Ил Дархан былырыыҥҥыттан орто үөрэх кыһаларын бүтэрээччилэргэ эмиэ олохтообута. Онон демо эксээ­мэннэрин 100 баалга туттарбыт 15 устудьуон уонна кинилэри бэлэмнээбит 11 уһуйааччы 100-түү тыһ. солк. төлөбүрү ылбыттара. Бу оҕолор, устудьуон­нар үөрэххэ ситиһиилэрин көҕүлүүр биир сүрүн күүс буолар.

2023-2024 үөрэх дьылыгар БКЭ таһыма үрдээбит. Ол иннинээҕи сылы кытта тэҥнээтэххэ, физикаҕа орто баал 28%, уустугурдуллубут математикаҕа 16%, химияҕа 6% тахсыбыт. Үрдүк баалы ылбыт оҕо ахсаана уустугурдуллубут математикаҕа, физикаҕа, химияҕа, биологияҕа эбиллибит. Маны сэргэ “боруогу” ааспыт оҕо ахсаана эмиэ кыралаан үрдээбит.

Эксээмэҥҥэ бэлэмнииллэр

Былырыыҥҥыттан Үөрэҕи сайыннарар, идэ таһымын үрдэтэр институт “Үөрэх киинэ” бырайыагы олоххо киллэрбитэ. Сорох оскуолаларга учуутал тиийбэтэ баар суол. Оҕолор академическай түмүктэрин тупсарар итиэннэ биир кэлим эксээмэҥҥэ хаачыстыбалаахтык бэлэмниир инниттэн, доҕолоҥнуон сөптөөх үөрэнээччилэри математикаҕа, физикаҕа, биологияҕа, химия­ҕа тэйиччиттэн дьарыктаабыттара. Былырыын 825 оҕо үөрэммит. Быйыл 32 улуустан 9-11 кылааска үөрэнэр 1267 оҕо барыта 6 биридимиэккэ үөрэнэр.

Манна даҕатан эттэххэ, Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба судаарыстыбаннай институтугар туттарсар оҕолору быйыл институт креативнай индустрияҕа бырайыагын иитинэн нуучча литэрэтиирэтигэр бэлэмниэхтээх. Тустаах биридимиэттэн саллан уонна литэрэтиирэҕэ кыра баалы ылан, баҕалаах, талааннаах да оҕолор институкка туттарсыбакка хаалаллар диэн быһаараллар. Институт ити курдук сонун, оскуоланы бүтэрээччилэргэ көмөлөһөр суол тобулбута хайҕаллаах.

Лааҕыр

Былырыын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 55 490 оҕону хабан, 555 лааҕыр үлэлээбит. Өрөспүүбүлүкэ тас өттүнээҕи лааҕырдарга 15 тыһ. тахса оҕо сынньаммыт. ИДьМ, “Юнармияны” уонна оҕо кииннэрин кытта ыкса үлэлэһэн, учуокка турар 955 оҕону (99,5%) араас сынньалаҥынан, тэрээһиннэринэн хаппыттар. Ууга барбыт Нам, Өлүөхүмэ улуустарыттан 394 оҕону бэрт түргэнник түмэн сынньалаҥнарын тэрийбиттэрэ.

Урут оскуола оҕото үксэ үлэ, сынньалаҥ лааҕырдарыгар босхо үөрүүнү кытта үлэлиирин бары да өйдүүр буолуохтааххыт. Аныгы оҕо кыра эрдэҕиттэн харчылаһар интэриэстээх. Билигин биир­диилээн оскуолалар дьарыктаах буолуу кииннэрин кытта үлэлэһэн, үөрэнээччилэри оҕуруокка үлэлэтэн хамнас көрдөттөрөллөр. Отчуот сыыппараларыгар сигэннэххэ,  былырыын дьарыктаах буолуу киинэ 3 304 оҕону үлэнэн хааччыйбыт, ол иһигэр 74 оҕо – таба хаһаайыс­тыбатыгар.

Аны кэлин федеральнай бырайыактарга кыттыы биллэ элбээтэ. Урукку сылларга федеральнай үп суотугар лааҕырдар тутуллубуттара иһиллибэт этэ. Саха сирэ РФ Үөрэҕириигэ министиэристибэтин федеральнай куонкуруһугар кыттан үс төгүл кыайбыт. Ити түмүгэр түөрт улууска уонна Дьокуускай куоракка 700 миэс­тэлээх 14 саҥа куорпус тутуллуоҕа диэн иһитиннэрдилэр. Лааҕыр дьиэлэрин тутуу боппуруоһа бэйэтэ туспа тиэмэ. Бу салааҕа дьэ хамсааһын тахсан эрэр быһыылаах диэн үөрэх тэрилтэлэрэ үөрэ иһиттилэр.

Ити курдук, Саха сирин үөрэҕин көрдөрүүтэ сыыйа тупсан, хардыыта кэҥээн эрэр. Оҕо, ыччат үөрэҕин үбүлээһин – кэлэр кэм инвестицията диэн мээнэҕэ эппэттэр.