Ирбэт тоҥ ирдэҕинэ…

Ирбэт тоҥ диэни күдээринэ истэн кэбиһэрбит, хайдах эрэ улам-улам баарын биллэрэн иһиэх чинчилээх. Ирбэт тоҥ ууллуута, ойуур баһаардара, сир ньуура уларыйыыта – бу өссө биһиги харахпыт ортотугар буола турар уларыйыылар, оттон салгыҥҥа, акыйааҥҥа туох буолар?

Дьэ бу тиэмэнэн үйэтин тухары үлэлиир Ирбэт тоҥ биологическай проблемаларыгар институтун биологичес­кай билимин дуоктара Роман Васильевич Десяткин туох көрүүлээҕин истиэҕиҥ.

Киһи дьайыыта

– Роман Васильевич, айылҕаҕа уларыйыы бара турара харахха аһара быраҕыллар буолла. Ити хаһааҥҥыттан саҕаланна?

– 50-ча сылтан бэттэх ба­­һаам уларыйыы барда. Ол саҕана алаас ото-маһа, уута, төһө бородууксуйаны биэрэрэ кытта атын этэ. Билигин килиимэт  уонна киһи дьайыыта кыттыһан, ити уларыйыы киһи хараҕар быраҕыллардыы барар.  Урут алаастар голоцен саҕаттан, сүүһүнэн тыһыынча кэм устатыгар, үөскээтэхтэрэ дии. Билигин ол процесс үйэ аҥаарын иһигэр буолар буолла.

– Туохтан оннук түргэтээтэ?

– 50-60 сылларга бөһүөлэктэри бөдөҥсүтүү барбыта. Инньэ гынан чугас эргиннээҕи ойууру суох гыммыттара: бөдөҥ өттө тутууга барбыта, бытархайа — саһааҥҥа. Кыһын биир ыал, ортотунан, 30 кубометр маһы оттон туоруура. Онон ойуур микрокилиимэтин тутан турбут мас баранан, билигин киһи сиэрдийэҕэ эрэ туһанар мастаах ойуур хаалла. Биллэн турар, ол сиэрдийэ ойуур тугу күлүктүөй, сииги тутуой? Саас хаар ууллаатын кытта сирэ кубус-кураанах буолан хаалар. Оннук ойуурга туох да отоно, тэллэйэ үүммэт.  Урут улахан тиит мастар сиргэ сииги иҥэрэн, дурда-хахха буолан турдахтара дии.

– Оттон мас олортоххо?

– Мас үүнэригэр элбэх сииги эрэйэр. Саха сиригэр сылга 240 мм ардах-хаар түһэр эбит буол­лаҕына, онтон улахан аҥаара салгыҥҥа көтөр. Онтон ордубут 100 мм үчүгэй ойуур үүнэригэр кыаҕы биэрбэт. 300 мм сиик баара буоллар, ойуур үчүгэйдик үүнүө этэ.

Истиэп көһөн иһэр

– Аны кэлиҥҥи сылларга саас эрдэ кэлэр, кыһын хойутуур буолла. Ити суотугар сы­­лаас кэммит уһаан биэрдэ, ол түмүгэр уу салгыҥҥа көтөрө күүһүрдэ. Урут Саха сирин киин өттө тыала суох, чуумпу дойду этэ. Билигин тыал сылы супту үрэр. Ити улам-улам истиэп зоната көһөн иһэрин кэрэһилиир, өссө 70-с сыллартан истиэп үүнээйилэрэ, үөнэ-көтөрө кэлэн барбыта, билигин олор өссө хоту аастылар. Аны урут туундараҕа чугаһаабат бэйэбит көтөрдөрбүт: көҕөн, хараҥаччы туундараҕа тиийэр, сымыыттыыр буол­лулар.

– Ити айылҕа бэйэтин уларыйыыта буолбатах дуо?

– Айылҕа зоната, кыраныыссалара уларыйыыта, ити барыта киһи дьайыытыттан тахсар. Сир килиимэтин киһи бэйэтэ уларытта, тиэхиньикэ, бырамыысыланнас наһаа сайдыбытын түмүгүттэн таҕыста. Сиртэн хостонор органичес­кай гааһы, чоҕу, ньиэби хос­тоон таһааран баран, аны уматаллар. Ол уматыы түмүгэр углекислай гаас концентрацита икки төгүл элбээн, парниковай дьайыыны үөскэттэ. Күн сардаҥата сир атмосфератын өтөн киирэн баран, төттөрү кыа­йан тахсыбакка хаайтаран хаалар уонна парник курдук сылы­тар. Ити кыһалҕаны 70-с сыллартан аан дойду улахан учуонайдара этэ-сэрэтэ сатаатылар да, ким да баардылаабат. Сайдыыны туох тохтотуой, эниэргийэтэ суох сайдыбаккын. Ону хайдах эрэ аттаран, айылҕаҕа хоромньута суох толкуйдаан оҥоруоххун, бэлии­тикэ кэлэн мэһэйдэһэ түһэр.

Ойуур иһэ үксэ күөл буолуо. Уолбут дүөдэлэр түгэхтэрин көрдөххө, үксэ мас. Бука былыр да алаастар оннук буолуохтара, ону өбүгэлэрбит дэлби ыраастаан, билиҥҥи көрүҥүн оҥордохторо. Киһи олохсуйдаҕына, илиитэ тиийдэҕинэ айылҕа эмиэ ону билэр, алаас, ходуһа ото уларыйа, сирэ көнө түһэр идэлээх.

Парниковай дьайыы содула

– Ойуур баһаара кэлин тоҕо наһаа элбээтэ?

– Килиимэт уларыйан, салгын температурата үрдээтэ. 60-70 сылларга сыллааҕы орто температура -10,5, кыраадыс эбит буоллаҕына, билигин -7,5 буолла. Бу 50-ча сыл иһигэр 3,5-4 кыраадыс итийии диэн олус улахан көрдөрүү. Салгыны, сири кураанахтыыр.

Бу салгын үрдээһинин түмүгэр буор (почва) ириитэ дириҥиир. Ол түмүгэр сайын аһаҕас сирдэргэ буор 4,5 миэтирэҕэ тиийэ ирэр буол­ла. Мин 80-с сылларга үлэбин саҕалыыр­бар, ийэ буордаах сиргэ 2,5 миэтирэни хаһарым. Кумаҕы 3 м тиийэ хаһыахха сөп, ол кэнниттэн мууһа саҕаланара. Билигин, хомойуох иһин, ити бэйдиэ барда. Ол түмүгэр былыр үөскээбит сүүһүнэн тыһыынча саастаах муус баара-суоҕа 2,5 м дириҥнээх сиргэ сытар буолла. Сир ириитин сыллааҕы дириҥэ сир мууһугар тиийэн, уулларан сир дьөлө түһүүтэ үксээтэ.

Аныгы алаас хайдах үөскүүр?

– Сиэрдийэ ойууру күн тобулу көрөн мууһу ириэрэр, ол түмүгэр ойуур иһигэр дүөдэлэр, салгыы тыымпылар үөскээн бараллар. 2017 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас Табаҕатыгар сир сиҥнэн, былыргы муус тахсан кэлбитэ. Билигин ууллан, быллардары үөскэтэ сытар.  Быраҕыллыбыт бааһыналар сирдэрэ эмиэ барыта быллардар буолан тураллар.

– Оттон туһанылла турар бааһыналар сирдэрэ дэхси дуо?

– Мэҥэ Хаҥаласка Тумул диэн хаһаайыстыба баар. Кинилэр 60-с сылларга оҥоһуллубут бааһыналарын тутта сылдьаллар. Хомойуох иһин, ол бааһыналарга муус ууллан, сирдэрэ онон-манан эмиэ дьөллөн эрэр. Көрдөххө көнө курдук эрээри, комбайн кэлэн түһэн хаалар. Ол аата онно термокарст эмиэ саҕаламмыт, ол эрээри со­­лоон баран бырахпыт сирдэригэр ити дьайыы ордук түргэн. Хаҥалас Булгунньахтааҕыттан арҕаа өрүс арҕаһын диэки бардахха, эмиэ 1953-1960 сылларга оҥоһуллубут бааһыналар бааллар. Ол бааһыналар билигин алаастарга кубулуйан сыталлар.

– Ол аата күөллэммиттэр дуо?

– Күөллэнэн баран, ол күөллэрэ уолан, киһи оттуур ходуһатын сирэ тахсыбыт. Дьэ ону көрөн баран улаханнык сөхпүтүм. Бу баара-суоҕа 70-ча сыл иһигэр киһи көмөтүнэн алаас үөскээбит. Бастаан дьөлө түһэн, быллардары үөскэтэр. Олор холбоһон дүөдэлэр буолаллар. Оттон ирбэт тоҥ мууһа ууллан, тыымпы үөскүүр. Ол устунан куурар.

– 2050 сыл диэки айылҕабыт хайдах буолан туруой?

– Ойуур иһэ үксэ күөл буолуо. Уолбут дүөдэлэр түгэхтэрин көрдөххө, үксэ мас. Бука былыр да алаастар оннук буолуохтара, ону өбүгэлэрбит дэлби ыраас­таан, билиҥҥи көрүҥүн оҥордохторо. Киһи олохсуйдаҕына, илиитэ тиийдэҕинэ айылҕа эмиэ ону билэр, алаас, ходуһа ото уларыйа, сирэ көнө түһэр идэлээх. Онон өбүгэлэрбитин үтүктэн, айылҕабытын наар туһана сылдьыбакка, өрүттэригэр эмиэ көмөлөһүөхпүтүн наада.

Хаартыскалары Роман Десяткин тиксэрдэ