Ис туруккун иһиллэнэ үөрэн

“Миигин биир кыһалҕа кыһарыйбыта ыраатта, онуоха сөптөөх харданы ханна да булан аахпатым, ыйыталаспыт дьонум эмиэ мунаахсыйаллар. Ол иһин, эһигиттэн, хаһыат дьонуттан, туоһулаһарга сананным.

Уопсайынан, киһи олоҕор туох эрэ куһаҕан түбэлтэ таҕыстаҕына эбэтэр ким эрэ өллөҕүнэ, сүтүктээх киһини кыайан уоскуппат эбиппит (суруллубут быраабыла суох). “Кутурҕаҥҥын үллэстэбин” эрэ диэн этиинэн муҥурданабыт. Биһиги биир дьүөгэбитигэр эмиэ алдьархай ааҥнаабытын кэннэ, бэйэбит да билбэппитинэн, туохтан эрэ куттанар курдук, киниэхэ сылдьыбат буолан хааллыбыт. Аат эрэ харата социальнай ситиминэн эрэ кэпсэппитэ буолабыт. Дьиҥэр, кини кыһалҕатын өйдүүбүт, аһынабыт, тэҥҥэ хараастабыт. Ол гынан баран, сыһыаны тохтотон кэбиһэр сыыһа буоллаҕа дии. Хас да ый ааспытын кэннэ ол дьүөгэбитин көрсүбүппэр: “Олоххо дьикти буолар эбит. Абааһылаах диигит быһыылаах. Урукку дьүөгэлэрбиттэн биир эрэ кыыс сылдьар уонна бары сүттүгүт…” диэбитигэр наһаа да кыбыстыбытым, буруйбун билинэн ону-маны саҥара сатаабытым быһыылааҕа да.

Маннык түгэннэргэ киһи хайдах сөптөөхтүк дьаһаныахтааҕа буолуой?”

Бу туһунан алгысчыт, бөлүһүөк, үөһэттэн айдарыылаах кут-сүр эмчитэ Кулан Хаан Баайаҕантайтан туоһуластыбыт.

— Ити, биллэн турар, хас да өрүттээх, төрүөттээх. Куттанар дьон да баар. Куттал диэн, быһаччы “абааһыны иҥэринэн кэбиһиэм”, “куһаҕаны киллэринэн кэбиһиэм” диэн санааттан буолбакка, үксүгэр ис турук кыайан уйбат. Бэйэтэ мөлтөх туруктаах киһи хайдах ол иэдэйэ сылдьар киһиэхэ күүс-көмө буолуоҕай? Буолбат буоллаҕа.

Билигин дьон туруга наһаа мөлтөөтө, ол иһин аралдьыйа сатыыра эмиэ элбээтэ. Ис туруга мөлтөх киһи наар аралдьыйа сатыыр, бэйэтин иһиллэммэт буолан хаалар. Уопсайынан, ис турукпутуттан аһара тэйэн, өйбүтүнэн эрэ баран хааллахпытына, олохпутугар кыһалҕа кэлэр. Олох биһигини кыһайар, “ис туруккун өйдөөн көр-иһит” диэн тохтото, уоскута сатыыр. Ис турукпутугар сүрдээх элбэх куттал туруга, сүрдээх элбэх аһыы-аба баар. Ол иһин, ис турукпутун көрүөхпүтүн баҕарбаппыт, наар аралдьыйан сылдьыахпытын баҕарабыт. Бэл диэтэр, саастаах дьон ис туругу эрэ арыйан, иһиллээн көрбөтөх киһи диэн, сорохторо үлэнэн, сорохторо көрүнэн-нарынан аралдьытыналлар.

Урут өбүгэлэрбит туруктарынан олорбуттара. Айылҕанан олоруу диэн бэйэҥ туруккунан олоруу буолар. Билигин дьон туруга мөлтөөн иһэр. Ол иһин, киһиэхэ көмөлөһүөхтээҕэр буолуох, үксүлэрэ бэйэлэрэ нэһиилэ сылдьаллар. Онон, туругу көрүнэргэ култуура киллэрэр кэм уолдьаста. Өйүнэн сылдьар киһи итини өйдөөбөт, “Бу киһи тугу-тугу туойарый, тугу кэпсии сатыырый?” диир.

Онтон бэйэтэ туох эрэ алдьархайга түбэспит киһи улахан иэдээн кэнниттэн дьэ, өйдүүр. Ону да өйдүүр өттө өйдүүр. Сорох киһи дьону буруйдааһыҥҥа охтон хаалар. Киһи быраабыланы тутуһан эрэ көмөлөһүө суохтаах, ис туругуттан, ис санаатыттан, ис сүрэҕиттэн оҥоруохтаах. Ону бигэ туруктаах, харса суох дьон эрэ оҥороллор, тоҕо диэтэххэ, куттамматтар.

Аны иэдээҥҥэ түбэспит киһиҥ эмиэ араас буолар. Сорох киһи бэйэтин эрэ иэдээнин иһигэр киирэн хаалан, ол иэдээнигэр буһа сылдьар буолан, кими да истиэн, көрүөн баҕарбат буолар. Онно бириэмэ наада. Ол иһин, билигин баран туһата суоҕун билэбит, кэтэһэбит. Үөһээ эппитим курдук, элбэх төрүөт баар. Ол гынан баран, сүнньэ барыта ис турукка сытар. Биһиги турукпут бөҕө буолуон наада. Билигин дьон туруга наһаа мөлтөөн, кыра даҕаны ыараханы, кыһалҕаны, кыра да тымныыны, итиини, кыра да ыарыыны кыайан уйбат буолан иһэбит. Оччотугар, биллэн турар, мөлтүүр буоллахпыт дии. Оччоҕо ити эппитим курдук, киһиэхэ көмөлөһүөхтээҕэр буолуох, бэйэбитин хайдах эмэ бөрөөн-убаан илдьэ сырыттахпытына да сөп буолар курдук. Сорох дьону көрдөххө күүстээх, тугу барытын кыайа-хото тутуох, туох да кыһалҕаҕа бэриниэ суох курдук өрө тилигирии сылдьаллар. Ол эрээри, ис-иһигэр киирбитиҥ бу киһиҥ ис туруга олох мөлтөх, кыраны да уйбат, барытыттан кыыһыра, тырытта, ытыы-соҥуу, баттаммыт-атаҕастаммыт курдук санана сылдьар буолар.

Ол да иһин, бу орто дойдуга кэлэн бараммыт биһиги үөрэх барабыт. Ол үөрэхпит — олохпутун бэйэбит көрүнэн-истинэн, бэйэбит күүспүтүн арынан олоруу. Биллэн турар, дьонноох киһи тутайбат, ойуурдаах куобах охтубат. Ол гынан баран, туох баар саҕалааһына, туох баар күүһэ-уоҕа киһи бэйэтин ис туругуттан тахсар. Ону өйдүөх тустаахпыт уонна кимиэхэ да сэлээннэммэккэ, найыламмакка, хас биирдии киһи бэйэтин туругун көрүнэн, хамсанан-имсэнэн, тымныыга сылдьан, итиигэ буһан, бэйэтин эрчийиэх тустаах. Айылҕа диэн ол буоллаҕа дии. Оттон айылҕаттан тэйэн хааллахпытына, кыраны да уйбат буоллахпытына, биһиги олохпутугар тургутуулар кэлэ тураллар… Биһигини тургутан, үтэн-анньан көрөллөр…

Көҥүл турук

Мин нэдиэлэҕэ иккитэ, кыаллар буоллаҕына, үстэ айылҕаҕа тахсан балтараа-икки чаастан ордук хамсанабын, сүүрэбин. Ол гынан баран, спортсмен курдук, кыраапык эҥин оҥостубаппын, көрдөрүүгэ (результат) дьулуспаппын, күрэхтэһиилэргэ кытта сатаабаппын. Бу миэхэ ис турукпун сааһылыырга, ыраастыырга, холкутатарга, бөҕөргөтөргө туһалаах. Дьарыктана сылдьан бэйэни да, тас эйгэни да кэтиир-маныыр, хонтуруоллуур табыллыбат. Ол оннугар көрүү-истии туругар киирэбин. Булчут эбэтэр боотур туругар.

Айылҕаҕа дьарык киһи кыбыстар, куттанар туругуттан арахсан, холку турукка киирэригэр көдьүүстээх. Ол аата “транска” киирии диэн буолбатах, бу — ол-бу “мааската”, уобараһа, дьүһүн кубулунуута суох бэйэҕинэн сылдьарыҥ буолар. Тас эйгэттэн букатын босхолонон, дьиҥ көҥүл туругу тутуу — бу буолар айылҕа туруга. Онно дьулуһуохтаахпыт.

Олох хаачыстыбата диэн баар. Ол киһи олохтон дуоһуйууну, астыныыны ылара ааттанар. Ис сатабыллаах диэн сатаан иэйии туругар киирэр Иэйэхситтээх, астына-дуоһуйа айар-тутар Айыыһыттаах киһини ааттыыбын. Билигин дьон төһө көрүнньүҥ кыахтааҕынан олоҕун кэмнэнэр буолла — төһө баайдааҕынан-үптээҕинэн, үлэтигэр-үөрэҕэр төһө ситиһиилэммитинэн, о. д.а. Бу киһи ханнык эрэ хаачыстыбата күүстээҕин көрдөрөр бэлиэтэ буолар, ол гынан баран, кини дьиҥ дьолун туһунан тугу да этэр кыаҕа суох эбээт. Мөлүйүөнүнэн үптээх буолан баран, астыныы-дуоһуйуу диэни билбэтэх дьон элбэх.

Киһи олохтон төһө астыммыта, ис дуоһуйууну ылбыта тас ситиһиититтэн буолбакка, олоҕу хайдах көрөрүттэн, ылынарыттан, тус бэйэтин майгытыттан тутулуктааҕын өйдүүр куолу.

(Кулан Хаан “Төрүт ньыманан ис кыаххын арый” кинигэтиттэн).