Исидор Барахов экэнэмиичэскэй көрүүлэрдээх үлэлэрэ

     Бүгүн — уһулуччулаах судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха судаарыстыбаннаһын тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ И.Н.Барахов төрөөбүтэ 125 сыла.

Исидор Никифорович Барахов аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын мусуойугар Барахов араас кэмнэрдээҕи ыстатыйалара, научнай үлэлэрэ, тезистэрэ хараллан сыталлар. Ол курдук, национальнай бэлиитикэ, автономия уонна повстанческай өрө туруулар, кылааһынан араартааһын алҕастара, олохтоох каадырдары бэлэмнээһин, сахатытыы, үп-харчы, бааннар оруоллара, хаһыат уонна араадьыйа, эргиэн, үөрэх, култуура тэрилтэлэрин, тырааныспар, тутуу, уу, салгын сибээһин, суол тутуутун, бырамыысыланнаһы, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, саҥа хайысхалары арыйыы, төрөөбүт тыл, литэрэтиирэ боппуруостарыгар, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин олохторун таһымын үрдэтиигэ туһуламмыт, баар кыһалҕалары дириҥник үөрэппит, анаалыстаабыт олох бары хайысхаларын тэҥҥэ сайыннарыы наадатын көрдөрөр 1922 сыллааҕы үлэлэрэ уонна кини Кыһыл профессура экэнэмиичэскэй салаатыгар үөрэнэ сылдьан, суруйбут научнай үлэтэ хараллан сыталлар.

Кини туруорсуулара

       Барахов 1925 сыллаахха суруйбут «Состояние нашего бюджета и предстоящие задачи», «Бюджет Якутии», «Улусные и наслежные бюджеты», «Бюджет якута» диэн үлэлэрин кини экэнэмиичэскэй үөрэҕи баһылыы илигинэ суруйбута эрээри, ырытыыларынан, расчеттарынан улахан экэнэмиичэскэй үлэ быһыытынан сыаналанар үлэлэр. Бу үлэлэрэ эдэр өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй олоҕун сайыннарыыга туһуланаллар. Исидор Никифорович экэнэмиичэскэй расчеттарын туппутунан Москваҕа баран үрдүкү салалтаҕа туруорсан,  Саха Өрөспүүбүлүкэтэ РФ биир быста дьадайбыт ыарахан экэнэмиичэскэй балаһыанньалаах эрэгийиэнэ буоларын дакаастаабыта, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр тыырыллар үбү эбии 0,5 % эптэрбитэ улахан ситиһии этэ. Ону таһынан, кыаммат уонна элбэх оҕолоох ыал нолуогун кыччатыыны, хотугу улуустар олохтоохторун тыа хаһаайыстыбатын  нолуогуттан босхолооһуну, кирэдьииттээһин саҥа хайысхатын киллэриини ситиспитэ. Исидор Барахов Саха сиригэр бырамыысыланнас саҥа көрүҥнэрин сайыннарыы наадатын ыйбыта уонна “Алданзолото” тэрилтэ үлэтигэр саҥа хайысхалары киллэриини туруорсубута, саха дьонун бырамыысыланнаска киллэриини ситиспитэ. Кини төрөөбүт дойдутун баайын үөрэтиигэ, ону производствоҕа таһаарыыга улахан болҕомтотун уурара. Ол барыта кини элбэх эспэдииссэйэлэр отчуоттарын сиһилии үөрэтиититтэн, сир баайын чинчийиигэ тус бэйэтинэн үлэлэһэ сылдьар геолог Семеновтыын, Бертинниин, академик Обручевтыын суруйсуулара, Бүлүү өрүс умнаһын сирин баайын үөрэппит Староватов үлэлэрин үөрэппитин көрдөрөр матырыйааллар өрөспүүбүлүкэбит архыыптарыгар уонна Исидор Барахов аатынан судаарыстыбаннас мусуойугар хараллан сыталлар. Историческай наука дуоктара Е.Е.Алексеев Исидор Барахов олоҕун, үлэлэрин үөрэтэр кэмигэр Москваҕа икки сыл архыыптарга үлэлээбитэ. Онно кини билбэппитин арыйбыта,  Исидор Барахов саха норуотун, өрөспүүбүлүкэ атаҕар туруутугар улахан суолталаах үлэлэрин, норуокка туһуламмыт олоҕун арыйар докумуоннары булбута. Ону таһынан, 1928 сыллаахха Аммосовтыын үлэлэриттэн ууратыллан баран, Москваҕа Кыһыл профессураҕа үөрэммитин туһунан, онно үөрэнэ сылдьан суруйбут академическай үлэлэрин сороҕун булбутун, мусуой тэрийэ сылдьарбын сэҥээрэн, миэхэ биэртэлээбитэ.

Учуонайдар сыанабыллара  

     Исидор  Барахов Москватааҕы кэмнэригэр суруйбут үлэлэрин историческай наука дуоктара Е.Е.Алексеев, экэнэмиичэскэй наука дуоктара В.Дарбасов, историческай наука хандьыдаата Е.П.Антонов бөдөҥ научнай ырытыы диэн сыаналыыллар. Е.П.Антонов Исидор Барахов Москваҕа 1928-1938 сс  олорбут, үлэлээбит кэмнэрин үөрэтэр сыаллаах Москваҕа архыыптарга баран үлэлээн кэлбит учуонай буолар. Кини былырыын сэтинньигэ буолан ааспыт өрөспүүбүлүкэбит төрүттэммитэ 100 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ Москватааҕы архыыптартан булбут докумуоннарыгар олоҕуран, Исидор Барахов Москваҕа үлэлээбит кэмнэрин туһунан  киэҥ ис хоһоонноох, олус интэриэһинэй дакылааты оҥорбута. Онно кини чуолаан Исидор Барахов экэнэмиичэскэй үлэлэригэр тохтообута, үрдүк сыанабылы биэрбитэ.

Диссертация 

     Е.Е.Алексеев, Е.П.Антонов 1933 сыллаахха диссертациятын суруйан бүтэрбит диэн этэллэр. Исидор Барахов диссертацията «Диктатура пролетариата и развитие советского хозяйства (до нэпа)» диэн. Научнай салайааччыта профессор А.И.Петров үрдүктүк сыаналаабыта биллэр. Мусуойбутугар хараллан сытар Исидор Никифорович «Проблема кризисов домарксовой политэкономии» диэн үлэтигэр ньиэмэс бөдөҥ учуонайа Кант үлэлэрин ырытар. Онтон «Теория экономических кризисов» диэн 111 страницалаах, үс бастаах үлэтин суруйарыгар Исидор Барахов элбэх научнай үлэлэри хасыһан үөрэппитэ көстөр. Ол үлэлэригэр Дьобуруопа бөдөҥ учуонайдарын Сисмонди, Мальтус, Родбертус, Маркс, Рикардо, Смит, Спенсер, Кант үлэлэрин ырыппытыттан көстөр. Кинилэр үлэлэригэр тирэҕирэн экэнэмиичэскэй кириисистэр үөскээһиннэригэр түмүктэри оҥортуур. Кини бу учуонайдар үлэлэрин ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэппит, хаһыспыт уонна аналыстаан, бэйэтин кэмигэр сыһыары тутан алҕастары ыйбыт. Үлэтигэр Сэбиэскэй кэмнээҕи экэнэмиистэр Губерман, Герценштейн уо.д.а. 40-тан тахса, уопсастыбаҕа экэнэмиичэскэй кириисистэр кыһалҕаларыгар туһуламмыт үлэлэрдээх учуонайдар, обществоведтар үлэлэрин үөрэппит, ырыппыт. Аҥаардас бу чинчийиитэ, үөрэтиитэ бэйэтэ «улахан оскуола»!

Билиҥҥи кэми  

     Кини үлэлэригэр билиҥҥи кэм экэнэмиичэскэй сыһыаннаһыыларыгар баар кыһалҕалар, боппуруостар ырытыллаллар. Ол курдук, предпринимательство, кэпэрээссийэ оруолларын туһаныыга, барыһы, оҥорон таһаарыыны  үрдэтии мэхэньиисимнэрин сайыннарыы, производство үбүн, хапытаалы эргитии, түргэтэтии ньымаларын, бүддьүөт үбүн элбэх эрэдээгэ суох эргитии, кирэдьииттээһин туһунан ыйыылары биэрэр. Ону ааһан, экэнэмиичэскэй, үп хайысхалаах үөрэх салааларыгар Исидор Барахов экэнэмиичэскэй көрүүлэрдээх научнай үлэлэрэ учуобунай посуобуйа буолуохтарын сөп эбит дии саныыбын.

Кини үлэлэрин туһанаргыт буоллар  

     Исидор Барахов Саха сирин салайар кэмнэригэр, норуот олоҕун тупсарыыга туһуламмыт саҥалыы, дириҥ көрүүлэрдээх бэлиитикэтэ эдэр өрөспүүбүлүкэ уонча сылынан атаҕар турбутугар оруола сүҥкэннээҕин, кини киэҥ билиилээх экэнэмиис буолар диэн историческай наука хандьыдаата Егор Петрович Антонов бэлиэтиир. Онон мин экэнэмиис, финансист, предприниматель  идэтигэр үөрэниэн баҕалаахтары уонна ити идэлэргэ үөрэҕи бүтэрээччилэри Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар, Исидор Барахов аатынан судаарыстыбаннас мусуойугар кэлэн, экскурсияҕа сылдьан билиигитин хаҥаттыҥ, суруйуубар ахтыллыбыт Исидор Никифорович үлэлэрин дакылааттаргытыгар, дипломнай үлэлэргитигэр туһаныҥ  диэн ыҥырабын.

Светлана Копыленко,

Исидор Барахов аатынан судаарыстыбаннас мусуойун салайааччыта, төрүттээччи.

Кылгас ыспыраапка  

Исидор Барахов 1898 сыллаахха урукку ааҕыынан тохсунньу 31, аныгынан олунньу 12, күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун Харбалаах нэһилиэгэр сүөһү иитиитинэн дьарыктанар сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Аҕата Бараах уола Ньалбаахаан Микииппэр (Иванов Никифор Иванович) — дьадаҥы уола, бэйэтин хара күүһүнэн уонна үлэтинэн байбыт-тайбыт киһи. Саха биллиилээх устуоруга Е.Е. Алексеев суруйарынан, байарыгар үс суолу тутуспут — хаарты, сир оҥорон бурдук үүннэрии уонна сүөһү иитиитэ. Ийэтэ Өлөөнө Өргүөт нэһилиэгин Арбаҕастаах аҕатын ууһуттан төрүттээҕэ. Бу ыал, оҕо өлүүлээх буолан, Исидор төрөөбүтүгэр, оччотооҕу сиэринэн абааһыттан куоттаран, үс сыл ийэтин аймахтарыгар Баһылай Наҕабыыһыннаахха (Чэччэйдээххэ) Өргүөккэ ииттэрбиттэрэ.

Исидор Барахов Куорамыкыга Монастырев учууталга аан бастаан үөрэммитэ. Бу үөрэнэр сылларыгар убайынаан Аньыыһынныын атыыһыт Дьөгүөр (Георгий) Батаакапка олорбуттара. Батаакаптар кыыстара Мусялыын, уоллара Серафимныын улааппыттара.

12 саастаах Исидор 1910 с. Бүлүү куорат начальнай училищетыгар киирбитэ. Училище 1913 сыллаахха үрдүкү училище статуһун ылбыт. 1914 с. бүтэрбитэ. Бу сылларга аҕата уруккуттан билсэр атыыһыта Николай Расторгуев дьиэтигэр олорбута. Исидоры кытта оччоҕо Степан Аржаков, Степан Гоголев, Николай Бубякин, Дора Жиркова, Муся Потапова, Дмитрий Очуров, Георгий Павлов, Г. А. Шадрин, А. П. Егоров, Степан Иванов о. д. а. үөрэммиттэрэ. Училище дириэктэринэн Попов Иван Васильевич, оттон 1912 сыллаахтан математика уонна физика учууталынан А.Е.Кулаковскай (Өксөкүлээх) үлэлээбитэ. П. Х. Староватов, эдэркээн Марк Жирков учууталлыыллара. 1912 с. кылгас кэмҥэ нуучча тылын Сэмэн Новгородов үөрэтэ сылдьыбыта.

1914 с. ахсынньытыгар, үөрэҕин бүтэрэн баран, Расторгуевка үлэлээбит. Бу сылдьан тохсунньуга Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир сэминээрийэ дириэктэригэр үөрэххэ киирэр туһунан көрдөһүү түһэрбит. Күһүн Үөһээ Бүлүү быраабатыгар дьыаланы устааччынан үлэлээбит, онтон сыылынай Т.П.Алфер сүбэтинэн земскэй сэтээтэл Г. Ф. Корякиҥҥа суруксутунан киирбит. Бу киһи дьиэтигэр олорбут, онтон кинини кытта 1915 с. күһүн Дьокуускайга барсыбыт уонна сэминээрийитигэр киирбит.

Сэминээрийэҕэ Максим Аммосовы, Степан Аржаковы уо. д. а. кытта, барыта 17 буолан киирбиттэрэ. Биир сыл аҕа Платон Слепцов (Ойуунускай) үөрэнэрэ. Үөрэнэ сылдьан литература куруһуогар сылдьар, кэлин салайар эбит, 1917 сыл саҥатыгар Степан Аржаковтыын Бүлүү түмсүүтүн тэрийбиттэрэ биллэр. Оттон «Е. М. Ярославскай революционнай куруһуогар дьарыктаммыта» диэн этии билиҥҥи кэмҥэ саарбахтанар. Исидор кэлин бэйэтэ суруйбутунан, «1917 сыл олунньуга дылы политическай боппуруостарга биһиктээх кыһыл оҕо» эбит. Баартыйа докумуоннарыгар Барахов бассабыык баартыйа чилиэнинэн 1917 сыл балаҕан ыйыттан буолбута туоһуланар.

Уустук кэм кэлэн Бараховтаах сэминээрийэни бүтэрэр сылларыгар үөрэхтэрэ быста-быста салҕаммыта. Үс сыллаах үөрэхтэрин 1918 с. муус устарга түмүктээбиттэрэ. Бу сыл, биллэрин курдук, Арассыыйаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, саҥа былаас дойдуга кимиилээхтик хааман испитэ. Саха сирэ саҥа былааһы билиммэтэҕэ. Онон уларытыы күүрээнигэр киирбит эдэр дьон, Бараховтаах, бастаанньаҕа бэлэмнэнэн барбыттара, кистэлэҥ хаһыаты таһаараллара, сэп-сэбиргэл хомуйаллара.

Сахалыы бикипиэдьийэттэн.