Иван Попов: «Дьон туһугар үлэлиир саҥа сокуону ылыныахтаахпыт»

От ыйын 19 күнүгэр олохтоох бэйэни салайыныыны сүрүннүүр саҥа федеральнай сокуон ылылынна. Онно олоҕуран саҥа өрөспүүбүлүкэ сокуона бигэргэниэхтээх. Бу туһунан бүгүн СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын бэйэни салайыныы боппуруостарыгар департаменын салайааччыта Иван Попову кытта кэпсэттибит.

Сокуон төрдө-төбөтө

— Сокуон ылылынна. Бу сокуон төрдө-төбөтө туохханый?

— Бу сокуон барыла дьүүллэһиллибитэ балачча буолла. Сокуон уларыйыыта-тэлэрийиитэ олохпут тэтимигэр сөп түбэһэр. Биһиги ол тэтимҥэ олорсон баран иһиэхтээхпит. Сөптөөх сокуон ылыныллыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, олохтоох бэйэни салайыныы сокуоны — 131‑с №-дээх сокуоммут — 20‑чэ сыл үлэлээн кэллэ. Ол тухары сүрдээх элбэх уларыйыылар киирдилэр, 200‑тэн тахса уларыйыыны биһиги ааҕан олоробут. Федеральнай сокуоннарбыт уларыйан истэхтэрин аайы, син биир эрэгийиэннээҕи сокуоммутугар уларыйыылары киллэрэн иһэбит. Инньэ гынан, бу сокуоммут чопчуланан, саҥа көрүҥнэнэн олоххо киирэр. Билигин күүстээх үлэ бара турар. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын таһымыгар улахан састааптаах анал хамыыһыйа тэриллэн турар. Манна Ил Түмэн, улуус сэбиэтин дьокутааттара, баһылыктар, Бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ бааллар. Хамыыһыйа бөлөхтөрүнэн арахсан, хайысхаларынан үллэстэн дьүүллэһиилэр бара тураллар.

— Тоҕо уларыйда? Уруккуттан син систиэмэ үлэлии олордоҕо дии?

— Конституцияҕа былаас таһыма барыта бэйэ-бэйэтин кытары ыкса сибээстээх, биир ситимнээх буолуохтаах диэн ыйыллан турар. Сүнньэ онно сытар уонна сокуоҥҥа сөптөөх тосхоллор киллэриллэн тураллар. Маҥнай бу сокуон барылыгар уокуруктары тэрийии диэн суруллубут этэ. Биир оройуон — биир муниципальнай уокурук быһыытынан буолуохтаах диэн этэ. Биир баһылыктаах, биир дьокутааттар сэбиэттээх, биир таһымнаах. Ол гынан баран, икки сылтан ордук кэмҥэ дьүүллэһии кэнниттэн, уларыйда. Эрэгийиэннэргэ наһаа элбэх боломуочуйаны биэрдилэр.

— Ол аата биһиги, дьокутааттарбыт, Ил Дархаммыт, атын да эрэгийиэннэр туруорсууларын син ылыннахтара дии.

— Бастакы ааҕыы кэнниттэн Судаарыстыбаннай Дуумаҕа тыһыынчанан этии киирбитэ. Ол кэннэ биһигиттэн эмиэ Ил Түмэммит өттүттэн сокуону көҕүлээһин быһыытынан, этиилэрбит түмүллэн ыытыллыбыттара. Этиилэрбит үгүстэрэ өйөммүттэрэ. Элбэх эрэгийиэн бэйэтин этиитин киллэрэн, уларыйыы бөҕө буолла. Уопсайынан ылан көрдөххө, кэнники дойду салалтата муниципалитеттарга улахан болҕомтону уурар буолла. Москубаҕа баһылыктары мунньан икки сыл субуруччу пуорум тэрийэн ыыттылар. Былырыын, холобур, нэһилиэк баһылыктара баран кыттыбыттара. Саха сирэ эмиэ 445 муниципальнай тэриллиилээх эрэгийиэн буоларбыт быһыытынан, балачча улахан дэлэгээссийэнэн тиийэн кыттыыны ылбыппыт. Манна киһи кэрэхсиирэ диэн, дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бэйэтэ кэлэн кыттан, бу пуорумҥа тылын-өһүн тириэрдибитэ.

— Ол аата, бэрэсидьиэн муниципальнай тэриллии норуокка саамай чугас былаас

Буоларын өйдүүр, өйүүр диэн буоллаҕа.

— Оннук. Олох аһаҕастык, норуоту кытары ыкса үлэлии, тэҥҥэ хаамса, үлэни-хамнаһы быһаччы ыыта сылдьар муниципалитеттар бааргыт диэн бэйэтэ этэр. Манна диэн эттэххэ, баһылыктарга сүгүрүйэбин. Дьиҥэр, киһи наһаа ымсыырар үлэтэ буолбатах. Баһылыктар, чуолаан, кырыы сытар нэһилиэктэргэ бары боппуруоһу барытын быһаара сылдьаллар. Баһылык суһал көмө, участковай, баһаарынай, о. д. а. буолуон сөп. Нэһилиэк баһылыга боломуочуйа бөҕөлөөх, ол гынан баран, үксүгэр үбүнэн-харчынан хааччыллыыта суох.

Сүрүнэ — боломуочуйалары тыырсыы

— Саҥа сокуон боломуочуйаларын туох диэн быһаардылар?

— Мин санаабар, бу сокуон саамай сүрүн, интэриэһинэй уонна быһаарыылаах өттө боломуочуйалар буолуохтара. Ол боломуочуйалар сокуоҥҥа ыйылла сылдьалларынан, үбүнэн уонна материальнай өттүнэн хааччыллыылаах буолуохтаахтар. Дьэ бу манна судаарыстыбаннай былаас уонна муниципальнай былаас икки ардыгар сөптөөх аттарыы баар буолуохтаах. Урукку сокуоҥҥа боломуочуйалар арыый ыһыллаҕас соҕустук ыйыллаллара. Билигин үс бөлөҕүнэн чопчу тыырыллыбыт. Манна, бастакынан муниципалитет хайдах даҕаны булгуруйбат, 18 бэйэтин боломуочуйата ыйыллар. Бу элбэх үбү-харчыны эрэйбэт боломуочуйалар. Онно устааптан, нормативнай аакталартан саҕалаан, гимнигэр, гербэтигэр, былааҕар тиийэ киирэр. Боростуойдук, тэрээһин боломуочуйалар диэн быһаарыахха сөп. Онтон кэлэр 29 боломуочуйа муниципалитеттан судаарыстыбаҕа бэриллиэн сөптөөхтөр диэн ыйыллыбыт. Холобур, бу сыллар тухары үлэ-хамнас бөҕө барда. Баһылыктар бу боломуочуйаларынан үлэлии олорор буоланнар, төрдүттэн билэллэр. Ону быһаарсыахтаахпыт, Ил Түмэммитигэр, Бырабыыталыстыбабытыгар ону дакаастаан быһааран ылыннарыахтаахпыт. Оттон үһүс, судаарыстыбаннай боломуочуйалар. Судаарыстыба бэйэтэ толоруохтаах 18 боломуочуйата баар, олор эмиэ муниципальнай таһымҥа бэриллиэхтэрин сөп. Дьэ ити тыырсыыны үчүгэйдик чочуйан оҥоруохпутун наада. Тоҕо диэтэххэ, саамай сүрүнэ — бу этиллибит боломуочуйаларынан дьон олоҕун таһымын тупсарыахтаахпыт.

— Быһа холоон, ол хаһан быһаарыллыахтааҕый?

— Саҥа сокуон толору күүһүгэр 2027 сыл тохсунньу 1 күнүгэр киириэхтээх. Быйыл боломуочуйалары арыый хаалларан туран, сокуон сорох өттүн ылыныахпытын наада. Иһиттэххэ 2027 сыл ыраах курдук, ол эрээри 2026 сыл буолара биэс ый хаалла. Боломуочуйалар бары үптээх-харчылаах буолуохтаахтар. Аны туран, 2027 сылга бүддьүөккүн саҥа сокуоҥҥа олоҕуран ылыныахтааххын. Ол аата, боломуочуйаны бигэргэтэргэ биһиэхэ сылы кыайбат кэм-кэрдии хаалла. Боломуочуйаны барытын үллэрэн, тыыран, харчытын суоттаан-ааҕан бэлэм оҥоруохтаахпыт.

— Аны күһүн ахсынньыга олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын үһүс сийиэһэ ыытыллара былааннанар, муниципалитеттар онно кэлэн санааларын этинэллэр буоллаҕа дии?

— Оннук. Ахсынньыга сүнньүнэн бэлэм тиийиэхтээхпит. Эппитим курдук, боломуочуйаттан уратытын быйыл бүтэриэхпитин наада. Ол эбэтэр, 2026 сыл тохсунньу 1 күнүгэр, боломуочуйаттан уратытын, сүнньүнэн барытын ылыныахтаахпыт. Бэрэстэбиитэллээх уорганнар сийиэстэригэр дьүүллэһиэхтэрэ. Оттон эһиил кулун тутарга баһылыктар сийиэстэрин тэрийээри сылдьабыт.

— Биһиэхэ икки таһымнаах былаас оннунан хаалар, оттон атын субъектар хайдах дьаһанан эрэллэрий?

— Сорох субъектар уокурукка көспүттэрэ ыраатта. Икки таһымнаах былааска хаалааччылар эмиэ бааллар. Хас биирдии субъект бэйэтин уратытын, сирин-уотун, иэнин, үгэстэрин, о. д. а. учуоттаан ылынар. Биһиги сирбит-уоппут киэҥ, үс часовой поястаахпыт, ол иһин хайдах табыгастааҕын таллыбыт. Уокуругу ылыммыттарга үчүгэй да, куһаҕан да өрүтэ элбэх. Хайа да балаһыанньаны ыллахха, барыта эриэ-дэхси буолбат. Биһиэхэ да улуус уокурук быһыытынан барыа этибит диэччилэр эмиэ бааллара. Ол гынан баран, икки таһымнааҕы сүнньүнэн бары өйүүллэр.

Баһылыктары хайдах быыбардыыр ордугуй?

— Баһылыктары талыы туһунан кэпсээ эрэ.

— Дьон болҕомтото, тоҕо эрэ, итиннэ уурулунна. Дьиҥэ, боломуочуйаларга уонна үбүгэр-харчытыгар буолуохтаах этэ дии саныыбын. Олох-дьаһах, былаан — барыта үптэн-харчыттан тутулуктаах. Салайааччы ханнык көрүҥүнэн талыллыбытыттан, олох хаачыстыбата тупсарын саарбахтыыбын. Сокуон этэринэн, түөрт барыйаан баар. Бастакыта — быһаччы талыы. Хас биирдии нэһилиэк олохтооҕо бэйэтэ баҕарбыт киһитин талар. Иккис — улуус таһымыгар Ил Дархан иккиттэн итэҕэһэ суох кандидатураны дьокутааттарга киллэрэн талларар. Үһүс көрүҥ — дьокутааттар бэйэлэрин истэриттэн баһылыгы талаллар. Төрдүс — куонкурус хамыыһыйатын нөҥүө дьокутааттар талаллар. Онон дьокутааттар эппиэтинэстэрэ, статустара үрдүүр.

— Дьэ, ханнык барыйааныгар охтобут?

— Сокуон ылыллыаҕыттан итиннэ балай да кэпсэтии бара турар. Ил Түмэн дьокутааттара улуустарынан сылдьан дьону, баһылыктары, дьокутааттары кытары кэпсэттилэр, дьүүллэстилэр. Мин дьон санаатын билээри, истээри, эмиэ уонча улууска сырыттым. Билиҥҥитэ Ил Дархан олохтоох оройуон сэбиэтигэр улуус баһылыгар хандьыдааттары быыбардата киллэрэр барыйааныгар тохтоон турабыт. Иккиттэн итэҕэһэ суох, ол аата биэс да буолуон сөп, уон да буолуон сөп, хандьыдаат сэбиэккэ киирэр. Аны туран, Ил Дархан хантан ылан киллэрэр диэҥҥэ федеральнай сокуоммутугар сурулла сылдьар, «Субъекты выдвижения» диэн баар. Ол аата Ил Дархаҥҥа хандьыдааттары туруорар бырааптаах тэрилтэлэр. Сокуонунан биэс субъект бэлиэтэнэн турар. Судаарыстыбаннай Дуумаҕа регистрацияламмыт баартыйалар, Ил Түмэҥҥэ баар баартыйалар, олохтоох бэйэни салайыныыны сайыннарыы Бүтүн Арассыыйатааҕы ассоциацията, Уопсастыбаннай палаата уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин сэбиэтэ — Муниципалитеттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин ассоциацията. Ити ааттаммыт баартыйалар, уопсастыбаннай тэрилтэлэр биирдии киһини хандьыдаат быһыытынан Ил Дархаҥҥа киллэрэллэр. Ил Дархан мантан талаҥҥыт сөптөөх хандьыдааты таһаарыҥ диэн улуус мунньаҕар ыытар. Ол аата, олохтоох дьокутааттар талаллар.

— Нэһилиэк таһымыгар хайдах буолуон сөбүй?

— Нэһилиэк таһымыгар эмиэ дьокутааттар быһаараллар. Ол гынан баран, манна хандьыдаат куонкурус хамыыһыйатын ааһыан наада. Сокуоҥҥа сурулларынан, холобур, быыбар буолуохтаах нэһилиэгэр хамыыһыйа баар буолуохтаах. Ол хамыыһыйа аҥаарыгар нэһилиэк дьокутааттара бэйэлэрэ эбэтэр нэһилиэккэ ытыктанар дьон, уопсастыбанньыктар, Аҕа сүбэтин, Ытык сүбэ бэрэстэбиитэллэрэ, о. д. а. киириэхтэрин сөп. Хамыыһыйа иккис аҥаарын улуус дьаһалтата туруорар. Баһылык буолуон баҕарар киһи бу куонкурустуур хамыыһыйаҕа кэлэн сайабылыанньа суруйар. Бу хамыыһыйаны ааспыт эрэ хандьыдаат нэһилиэк дьокутааттарын дьүүлүгэр, талалларыгар киирэр.

Мээнэ киһи ааспат

— Хамыыһыйа туох ирдэбиллээх буолуон сөбүй?

— Сахалыы толкуйдаатахха, хамыыһыйа буоларын быһыытынан үлэлииригэр туох эрэ балаһыанньалаах буолуохтаах уонна онон эрэ үлэлиэхтээх. Холобур, мин хандьыдаат быһыытынан кэлэммин сайабылыанньа суруйабын уонна хамыыһыйаҕа туттарабын. Хамыыһыйа, биллэн турар, туох эрэ ирдэбиллээх буолуохтаах. Бу киһи нэһилиэккэ туох сыһыаннаҕый? Бэйэтэ туох эрэ салайбыт уопуттаах дуу? Туох үөрэхтээҕий? Хамыыһыйа киирбит дьону барытын ырытар. Онтон киирбит хандьыдааттартан сөптөөҕүн, ирдэбилгэ эппиэттииллэри сыымайдаан, баҕар, барыларын, эмиэ иккиттэн итэҕэһэ суох киһини нэһилиэк дьокутааттарын сэбиэтигэр ыытар. Онно дьокутааттар сиэссийэ тэринэннэр, куоластааннар баһылыгы талаллар.

— Ол аата, уулуссаттан кэлбит киһи иккитэ төхтүрүйэн сиидэлээһини ааһар эбит. Мээнэ киһи ааспат эбит. Баһылык буолааччыга ирдэбил үрдүүр. Аны улуус баһылыга эмиэ аҥаардастыы ордоотообот эбит. Тоҕо диэтэххэ, нэһилиэк хамыыһыйата баар, аны дьокутааттар талаллар.

— Оннук. Билигин сууттана сылдьыбатах буоллаххына, бэйэҥ быраапкын туһанан хандьыдаат буолуоххун сөп. Оттон хамыыһыйа көрөр буоллаҕына, ирдэбил син биир баар буолар. Хамыыһыйаны ааһаргар, холобур быһыытынан эттэххэ, нэһилиэккэ туох сыһыаннааҕыҥ, төрдүҥ-сыдьааныҥ, салайар уопутуҥ барыта учуоттанар буоллаҕа.

Биир тиһиктээх эппиэтинэс

— Билиҥҥи кыһалҕаҕа тохтоон ааһыахха. Быыбардаммыт киһи эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһыыта, нэһилиэк таһымыгар быһаччы талыллыбытым диэн, сороҕор улуус салалтатын билиммэт буолуон сөп түгэннэрэ баар буолуохтарын сөп. Ол иһин, итини сүрүннээри, баҕар, оҥоһуллубут сокуон дуу?

— Ити төрүөттэртэн биирдэстэрэ эрэ. Наһаа ону эрэ көннөрүү эрэ диэн буолбатах. Бэйэҥ хайдах дьаһайсаргыттан, хайдах таһымнааххыттан тутулуктаах. Билигин 445 баһылык быһаччы быыбарданан талыллар. Сорох нэһилиэктэргэ, кырдьык, сөп түбэһэр уонна баҕалаах хандьыдаат да суох буолар. Сөпкө этэҕин, улуус да, нэһилиэк да таһыма диэн эмиэ баар. Манна биири бэлиэтиэм этэ. Улуус баһылыгар билигин быыбар буолар. Онно чахчы кыахтаах, патриотическай тыыннаах, дьоммор-сэргэбэр, улууспар тугу эрэ туһалыам, бэйэм билиибин, кыахпын туһанаммын үлэлиэм диэн санааттан хандьыдаакка тураллар. Быыбар диэн быыбар, биир киһи бастыыр. Иккис-үһүс миэстэ диэн суох. Кыайтаран баран, кинилэр илии тутуспуттарын да иһин, өйөөччүлэрэ уоскуйан биэрбэттэр. Саҥа сокуон киириитэ, биллэн турар, бастаан ыарахан буолуоҕа, онтон оннугар түһэн барыаҕа. Улуус, нэһилиэк иһигэр хайдыбакка, син биир хамаанданан үлэлиэхтэрэ.

— Каадыры иитии өттүгэр эмиэ туһалаах эбит. Хас да киһиттэн сыымайдаан баран, кэнники атын салайар дуоһунастарга үлэлэтиэххэ сөп эбит.

— Оннук. Нэһилиэк таһымыгар куонкуруһу ааспатах да киһи кандидатура быһыытынан көрүллэн, каадыр быһыытынан иитиллэн тахсар. Оттон улуус таһымыгар хандьыдаат аныгыскыга бу уопсастыбаннас дуу, баартыйалар дуу туруорар резервэлэригэр киирэр.

Түмүккэ

— Иван Романович, түмүккэ тугу этиэҥий?

— Бу сокуонунан, биһиги даҕаны, норуот дьокутааттара даҕаны улуустарга салгыы сылдьабыт, этиилэрин хомуйабыт. Былырыын талыллыбыт, быйыл талыллыахтаах баһылыктар оччотугар хайдах буолалларый диэн үгүс киһи ыйытар. Бу талыллыбыт баһылыктар, дьокутааттар болдьохторугар олороллор, үлэлииллэр. Быыбардыыр бырааппытын күөмчүлүүллэр диэн сыыһа өйдөбүл. Дьокутааттар нөҥүө син биир талабыт. Маны таһынан, алта быһаччы быыбарбыт син биир баар. Нэһилиэк, улуус, Ил Түмэн дьокутааттарын талабыт. Аны туран, Ил Дарханы, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарын, дойдубут Бэрэсидьиэнин эмиэ быһаччы быыбарынан талабыт. Арай нэһилиэк уонна улуус баһылыктарын талыыга уларыйыылар бааллар. Мин санаабар, Ил Дархан киллэрэр барыйаана саамай табыгастаах. Ил Дархан бэйэтэ эмиэ эппиэтинэс ылынар. Дьокутааттар эппиэтинэстэрэ үрдүүр. Кыахтаах, көхтөөх позициялаах киһи кыайтаран да баран, каадыр солбугар киирэн, дойдутун, дьонун туһугар үлэлииригэр тоҕоостоох балаһыанньа үөскүөхтээх. Билигин үрүө-тараа барар кэм буолбатах. Бары бииргэ сомоҕолоһон, түмсэн үлэлиэхтээхпит. Бэйэбитигэр боломуочуйа биэрбиттэрин сөпкө туһанаммыт, Саха сиригэр сөптөөх сокуону ылынаммыт, дойдубут сайдарын туһугар үлэлиэхтээхпит-хамсыахтаахпыт.

— Иван Романович, биһиэхэ кэлэн ыалдьыттаабыккар махтанабыт!