Ксенофонт Уткин саха тимиригэр үйэлээх үлэтэ саҥалыы тыыннаннын

Билиҥҥитэ К.Д. Уткин «Черная металлургия якутов второй половины IX — начала XX вв.» (1992) монографиятын курдук саха тимирин туһунан чинчийии бэчээттэнэ илик.

Ааптар монография бүтэһик баһыгар «Профессиональная лексика якутской металлургии» диэн уустар идэтийбит тылларыгар болҕомтотун уурбута уонна араас өрүттээх кыһалҕалары быһаарарга этии киллэрбитэ: саха тимирин тиэрминин тарҕаныытыгар, уустар уонна уһаарааччылар туттар тылларын икки ардыларыгар баар тыллар араастаһыыларыгар, билим уонна идэтийбит уустар туттар тылларын өйдөбүллэрэ сорох түгэҥҥэ сөп түбэһиспэт буолуутугар болҕомто ууруу; мас уустарын, туой охсооччуларын, иистэнньэҥнэр, тирии имитээччилэр туттар тылларын чинчийэн, «Идэтийбит уустар туттар тыллара» диэн тылдьыт оҥорон таһаарыы наадатын ыйбыта. Ити көтөхпүт кыһалҕалар билигин да кыалла иликтэр, кыаллыа да ыраахтар…

Былыр да, билигин да саха олоҕор тимир тыын суолталаах. Ол туоһутунан Саха сирин муһуойдарыгар үтүмэннээх элбэх дьиэҕэ-уокка, олоххо-дьаһахха туттуллар араас тимир тэриллэр хараллан сыталлар. Түҥ былыргыттан «тимир», «алтан», «көмүс», «үрүҥ көмүс», «хорҕолдьун», «чаҥ» о. да а. төрүт тылларбыт олоҥхоҕо киирэн үйэтийбиттэр: «сэттэ болгуо чээрэтинэн, аҕыс болгуо атамаанынан, тоҕус болгуо томороонунан уһааттаран оҥотторбут», «көмүс ууһа көрбүт, алтан ууһа аалбыт», «уон тарбаҕыҥ быыһынан уу хорҕолдьун буолан сыыйылынна», «тоҕус хонукка уһаардыллыбыт отут болгуоттан оҥоһуулаах олуй-молуй быһаҕын» о. да а. Олоҥхоҕо этиллэр уустар тыллара узус (лат. usus —  «сиэр, быраабыла, туттуу» — тыл сүнньүн тута сылдьар норуот тыла) быһыытынан туттуллан, билиҥҥи үйэҕэ чөл туруктаах кэлбит.

К.Д. Уткин үлэтигэр тимир уустара уонна уһаарааччылар туттар тыллара (тиэрминнэрэ) диэн тус-туспа араарыллыбыт. Ааптар саба быраҕан «оччо элбэҕэ суох» диэбит. Тыллар уһаарыы хаамыытынан сааһыламмыттар, барыта 75 тыл суолтата ыйыллыбыт: уһаарыы тыла-өһө (дэриэспэ таас  –  тас хаҕа халыҥ, кытаанах, иһэ туой, тимирэ аҕыйах таас; тириитэ суох таас – булкааһа аҕыйах, түргэнник байытыллар таас; болгуо – ууллан, биир сиргэ мунньуллубут көһөҥө тимир; тимир сааҕа – тимир уруудатыттан арахсыбыт араас тимир холбоһугун убаҕаһа, кирэ-хаҕа);  көмөр бэлэмнээһин (хабаан – көмөр уматар оҥкучах эбэтэр чохтуур оҥкучах; моонньооһун тиит – эһиилги уһаарыыга анаан, үүнэн турар тиити силиһин быһыта охсон эбэтэр хатырыгын миэтэрэ холобурдааҕы хастаан куурдуу; көмөрдьүт – чох бэлэмниир киһи; көмөр сиидэтэ – көмөрү бөхтөн-сыыстан, күлтэн ыраастыырга аналлаах талах сиидэ; лаабыс – уматар маһы сааһылаан уурталааһын; мас хоппо (куорам хоппо) – көмөр таһарга аналлаах улахан дьааһык);  тимири бэлэмнээһин (бугул (чохчо) – биир сиргэ чохчоломмут таас; сыарҕа таас (холбо таас) – кээмэй, быһа холоон 20 буут; таас тойуута (үөрэлээһин) – урууданы биир тэҥ кээмэйдээх (тойуу саахар саҕа) гына бытарытыы; таас уматыыта – тойуллубут тааһы анаан уматыы (байытыы)); уһаарар оһох (уһаарар оһох (титирик оһох) – тимир уһаарарга анаан тутуллубут оһох; оһох хайаҕаһа – чуолҕан, сорҕо угуллар хайаҕаһа, шлак тахсар сириттэн ойоҕостуу кыра хайаҕас; болгуо уйата – болгуо мустарыгар анаан, оһох түгэҕэр чыычаах уйатын курдук быһыылаах гына оҥоһуллар, онно көмөр быыла кутуллар; болгуо тахсар аана – уһаарар оһох тутуллар кэмигэр кирпииччэни бэйэ-бэйэтин баттаабат гына ууруллар, таһынан сыбаҕынан сыбанар, сорҕону утары хайысханан тутуһуллар; сорҕо (сурҕаах) – күөрдү холбуурга аналлаах төгүрүк, төбөтүн диэки синньиир быһыылаах турба; күскэ – күөрт оһох сорҕотугар холбонор тимирэ); уһаарар тэрил (тылбыы күөрт – саха былыргы күөрдэ, бэрэмэдэй курдук тирииттэн оҥоһуллар, умнуллубут; халаабыс күөрт – саха былыргы күөрдэ, умнуллубут; баттааһын күөрт – илиинэн баттаныллар улахан соҕус тирии күөрт; халааҥкы күөрт – былыргы умнуллубут күөрт; тэптиргэ күөрт – саха кэлиҥҥи күөрдэ, нууччалартан киирбит, тупсарыллыбыт, күөртүүргэ чэпчэки; холо – алта бөрсүөк уһуннаах, икки бэлиэлээх мээрэйдиир көнө тимир, оһох көҥдөйүнэн үөһэттэн көмөр төһө түспүтүн кээмэйдииргэ туттуллар, бэлиэҕэ тиийбит буоллаҕына, көмөрү эбэллэр эбэтэр төһө буолбутун бэрэбиэркэлииллэр; чөлбөр тимир – болгуону хостуурга аналлаах уһуктаах тимир луом; тимир быһар сүгэ – сүгэ олугар иһэрдиллибит уһун уктаах тимир сүгэ; кэтэхтээх өтүйэ – болгуону таҥастыырга туттуллар кэтит өнчөхтөөх өтүйэ; куоһаах тардар өтүйэ – итии болгуоҕа сурааһын хаалларар, тардар өтүйэ; таас холҕото – тимир уруудатын кутарга аналлаах куопсук курдук быһыылаах мас баһар күрдьэх эбэтэр куопсук); тимири быһыы (тимир батыыта – болгуо синньигэс, чараас өттүнэн бата, сүгэнэн быһыы; кырбастааһын (эттээһин) – болгуону өлүү-өлүү чаастарга араартааһын; балтаһыт (тимир быһар киһи) – болгуону, тимири балтанан саайталыыр киһи); тимир хаачыстыбатын быһаарар тыллар (тыһы тимир – сырдык дьүһүннээх эллэнимтиэ тимир; атыыр тимир – кытаанах, ньыгыл эрээри чугуун курдук ойдугас тимир; кэтэх тимир – болгуо кэтэх өттө; бырыы уйан – хатарыыны ылыммат, сыанаҕа турбат тимир; сирэй тимир – болгуо үөһэ өттө, ыраас тимирэ; сэҥийэ тимир – болгуо ойоҕос, киһи сэҥийэтигэр майгынныыр өттө); сиэр-туом (чокуттаран ыарыы – умнан, аал уот иччитин аһаппатахха, киһиэхэ бэриллэр тирии, сүһүөх, харах о. да а. ыарыылар; уһанар сэби хааннааһын – уһанар тэрили сүөһү хаанынан сотуу; кугас маҥаас (чүмэчи маҥан) – ойуун айах туттар сүөһүтүн дьүһүнэ; ууска уһуйтарыы – уһанарга санаммыт киһи уус идэтигэр уһуйтарарга ааһар анала: ойуун кыаһаанын охсор кыахтаныыта, туттар тэриллэрэ ыраастаннаннар, уус суох даҕаны кэмигэр, салгын хамсаатаҕына, сытан эрэ тыаһыыр кыахтаныылара).

Тимир тылын-өһүн ырытан киирэн бардахха, тыытыллыбатах дьапталҕа буолара тута биллэр. Манна уһанар тэриллэр ааттарын, уһаарыы ымпыктарын-чымпыктарын көрдөрөр тыллары  эптэххэ, тиэрмин ахсаана ыраатар. Ааптар этэринэн, уустар туттар тыллара ХХ үйэ саҕаланыытыгар дылы чөл туруктаах кэлбит. Оттон билиҥҥи туругун көрдөххө, тыллар сүнньүнэн туттуллаллар эрээри, сорох тыллар суолталара умнулла быһыытыйбыттар. Холобур, «халааҥкы», «халаабыс», «күскэ», «холбо», «хабаан» о. да а. тыллар архаизмнар кэккэлэригэр киирэллэр. Сорох тыллар «сирэй», «сэҥийэ», «кэтэх», «сүрэх», «иик», «саах», «тыһы», «атыыр» тыллар күннээҕи олоххо-дьаһахха туттуллар көнө суолталара көһөн, атын суолтаҕа кубулуйбуттар.

Былыр даҕаны, быйыл даҕаны тимир уһаарыытыгар туттуллар сиэр-туом булгуччулаах буоларын Бүлүү улууһун Хампатыттан төрүттээх, тимир уһаарыытын сүрүннээччитэ И.Т. Павлов кэпсээбитинэн: «2019 с. Намҥа Олоҥхо ыһыаҕар «элбэх улуустан тимир уустара түмсэн, улуу уһаарыы ыытыллара этэҥҥэ аастын» диэн өйдөбүлтэн, К.Д. Уткин суруйан хааллабыт «уһанар сэби хааннааһын» диэн сиэри-туому сөргүппүппүт. Олохтоохтортон оҕус тыһаҕас атыылаһан, былыргы сиэри-туому толорбуппут: кыстыгы, уһаарар оһоҕу толук оҕус хаанынан биспиппит. Сиэр-туом улаханнык айдаарбакка, чуумпутук оҥоһуллуохтаах. Ойуун кыырбатаҕа».

Нам улууһун Таастаах нэһилиэгин олохтооҕо В.И. Герасимов ахтарынан, 1993 с. бэттэх Таатта, Томпо, Уус-Алдан, Нам, Сунтаар, Ньурба, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Хаҥалас о. да а. улуустарынан 320-тан тахса уһаарыы ыытыллыбыт. Урукку сылларга ортотунан 3-5 уһаарыы тэриллэр эбит буоллаҕына, кэлин 15-20 уһаарыы ыытыллар буолбут. Дьэ ити үлүгэрдээх сыралаах уонна ороскуоттаах тэрээһини олохтоох дьаһалта, түмэл үлэһиттэрэ уонна уустар түмсүүлэрэ көҕүлээн, бэйэлэрин үптэринэн-астарынан, тиэхиньикэлэрин сүүрдэн тэрийэн ыыталлар.

Онон К.Д. Уткин саха тимирин туһунан эппит кыһалҕалара, сиэрэ-туома иккис тыыннанан, дириҥник хорутуллан чинчийиллэригэр баҕалаахпыт.

Аммосова Кия Павловна,  Хомус түмэлин билимҥэ уонна сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ