Хаартыска: ЯСИА
Арыгы содулунан буруйу оҥоруу ахсаана аҕыйаан иһэр курдук. Ол эрээри, бу дьаллык урут да, билигин да улахан кыһалҕалартан биирдэстэринэн буолар.
2025 сыл бастакы аҥаарыгар 1137 буруйу оҥоруу бэлиэтэммит, оттон бу иннинээҕи сыл эмиэ алта бастакы ыйдарыгар 1269 түөкүннээһин оҥоһуллубут. Ыар буруйу уонна ураты ыар буруйу оҥоруу элбии турар. Ол эбэтэр 50%-на сорунуулаах өлөрүү (өй-санаа кэһиллиитинэн хас биирдии иккис өлөрүү) уонна 64,4% соруйан доруобуйаҕа ыар эчэйиини оҥоруу. Бу көрдөрүү арыгылаан баран, сокуону кэһии син биир тахса турарын туоһулуур.
Арыгыга ылларыы ыарахан ыарыы буоларын умнумуохха наада. Бу ыарыыны «бэргэттэххэ» ис уорганнар үлэлэрэ улаханнык кэһиллэр, эт-хаан туруга мөлтүүр, дьону кытта сыһыан алдьанар, үөрэнэр, үлэлиир кыах сүтэр, киһи лиичинэс быһыытынан кэхтэр. Чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн дойду үрдүнэн дьахтар аймах 49%-на арыгыны сотору-сотору иһэр, ол эрээри ити быһыы үскүгэр биллибэккэ-көстүбэккэ ааһар. Оттон эр дьон арыгынан үлүһүйэн, 31%-на ыараханнык ылларар, 15%-на тохтоло суох иһэр буолар. Саамай кыһалҕата диэн арыгыга ылларбыт дьон, чуолаан эр дьон, сылы сыллаан арыгыһыт аатын сүгэ сылдьалларын билиммэттэр, ол иһин тустаах көмөттөн аккаастаналлар. Хомойуох иһин, бу этиллибит сыыппаралар официальнай статистиканы эрэ көрдөрөллөр, оттон иэдээн дьиҥ көстүүтэ хас да төгүл биллэ элбэх буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, маннык быһыы-майгы үксэ мэдиссиинэ көмөтүттэн аккаастаныллан ааҕыллыбакка хаалар.
Бары билэрбит курдук, арыгыны сиэрэ суох иһиигэ киһи олус кэбэҕэстик тиийэр. Арыгылааһын кэнниттэн үксүгэр бэйэ-бэйэни өйдөспөт буолуу, илиинэн киирии, оннооҕор өлөрсүү тахсар. Этиһии төрдө-төбөтө умнуллар эбэтэр солуута суох кыра буолар: урукку хомойуу, өйдөспөтөх сыһыан, ким эрэ тугу эрэ сыыһа саҥарыыта, оҥоруута эбэтэр сиэри таһынан элбэҕи иһии, о. д. а. Түмүккэ, баҕар, буолуо суохтаах, тохтотуллуон сөптөөх иэдээн быһыылар-майгылар оҥоһуллаллар. Маннык көстүү олус элбэх. Арыгы элбэх дьон дьылҕатын алдьаппыт-кээһэппит, уопсастыба бэрээдэгэ кэһиллэригэр төһүү күүс буолбут амырыын ас.
Бу биричиинэтэ арыгы мээнэ атыыланарыгар эрэ буолбакка, дьон-сэргэ өйө-санаата сатарыйыытыттан, култуурунай үгэстэр кэһиллиилэриттэн уонна сынньалаҥы сатаан сөптөөхтүк тэрийбэт буолууттан эмиэ тутулуктаах. Дьон үксэ арыгыны истириэһи чэпчэтээри, бириэмэни бэһиэлэйдик атаараары иһэр.
Саха сиригэр чуолаан арыгы атыытын хонтуруоллааһын уонна арыгы утары сокуону кэһии чэрчитинэн, суһал дьаһаллар тиһигэ тохтообокко ыытыллаллар. Кэккэ нэһилиэктэргэ «сухой зона» диэн миэрэ ылыллар, ол аата арыгыны атыылааһын түүҥҥү бириэмэҕэ бобуллар, атыылыыр «туочука» аҕыйыыр.
Быраабы көмүскүүр уорганнар арыгыны сокуона суох атыылааһыны утары анал сыаллаах-соруктаах, былааннаах үлэни тиһигин быспакка ыыталлар. Эриэйдэлэри, ол эбэтэр арыгыны атыылыыр сирдэри бэрэбиэркэлииллэр. Ити иһигэр бобуулаахтары эмиэ, ол эбэтэр, көҥүлэ суох атыылыыр «туочукалары», дьиэҕэ аҕалан биэрэр өҥөлөрү уонна кафе эбэтэр бар курдук ааттанан күнүстэри-түүннэри хааччаҕа суох атыылыыр сирдэри.
Алта ый тухары 393 киһи арыгы бородуускуйатын атыылааһыҥҥа араас кэһиллиини оҥорон административнай эппиэтинэскэ тардыллыбыт. Сокуона суох эргинииттэн 5366 лиитэрэ арыгы уһуллубут, ону тэҥэ 246,37 лиитэрэ былдьаммыт.
2025 сыл саҕаланыаҕыттан дьон олорор сирдэригэр сокуону кэһиигэ уонна буруйу оҥорууга суһал-сэрэтэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, улахан далааһыннаах 5 үлэ ыытыллыбыт. Арассыыйа Ис дьыалатын министиэристибэтин территориальнай уорганнарынан оройуоннарга уопсайа 957 эриэйдэ оҥоһуллубут. Ыйыллыбыт тэрээһиннэр чэрчилэринэн, дьон олорор сирдэригэр 70 тыһыынчаттан элбэх бэрэбиэркэ ыытыллыбыт. Ону тэҥэ саастарын ситэ илик оҕолор арыгыны иһиилэрэ биир туспа кыһалҕанан буолар. Бу отчуоттаммыт кэм иһигэр итирик туруктаах 20 буруйу оҥоруу уонна 143 административнай эппиэтинэскэ тардыллыы бэлиэтэниитэ, биллэн турар, эдэр ыччаты кытта үлэни күүһүрдүүнү ирдиир.
Арыгыны сиэрэ суох иһии хас биирдии киһи тус бэйэтин эрэ кыһалҕата буолбатах. Бу — бүтүн уопсастыбаҕа куһаҕаннык дьайар көстүү. Итирэн баран, бэйэ-бэйэни кытары иирсээннэр суох буолалларын туһугар көмө дьаһаллар хайаан да наадалар. Бэйэ доруобуйатыгар уонна тулалыыр дьоҥҥо-сэргэҕэ эппиэтинэстээх сыһыан олохтонуохтаах. Былааһы кытта уопсай сыралаах үлэнэн эрэ уопсастыба буруйу оҥоруутун таһымын кыччатыахпытын, Сахабыт сирин олоҕун куттала суох, бары өттүнэн табыгастаах буолуутун ситиһиэхпитин сөп. Сыала-соруга суох сылдьыы, сырдыктан, кэрэттэн матыы баара-суоҕа биир сыыһа хардыыттан саҕаланар. Онон бүгүн арыгыттан аккаастанан бэйэбитигэр уонна чугас дьоммутугар үчүгэй олоҕу талыахха!
ОЛЬГА АЛЕКСЕЕВА
2013 сылтан Кириэс Халдьаайыга “Байаҕантай кэскилэ” үлэ-сынньалаҥ лааҕыра үлэлиир. Хаппыыстаны уонна оҕуруот атын да астарын…
Киинэ сюжета судургу. Дэриэбинэ уолаттара үс доҕордуу Бааска, Сааска уонна Бүөккэ эргэ кулуупка көрсөллөр. Олохторун…
Бэҕэһээ киэһэ 20 чааһы ааһыыта Арассыыйа ИДьМ “Дьокуускайдааҕы” МУ 2 отделын полициятыгар Лермонтов уонна Курашов…
Балаҕан ыйын 18 күнүгэр Таатта улууһун Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйын аатынан Харбалаахтааҕы үөрэхтээһин холбоһугар «Күһүҥҥү киһи…
Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтэ кэлиҥҥи сылларга биллэ тубуста. Эргэ хаарбах дьиэлэр оннуларыгар таас дьиэлэр…
Бу дьыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр Аммаҕа өлбүт балыктары булууну кытта сибээстээх иһитиннэриигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин…