“Кэҕэ” ийэлэр

“Оҕолорум үһүөн аҕаларыгар бааллар, икки кыра үөрэнэллэр. Соторутааҕыта эрим “кыыспытын улууска баар интэринээт оскуолаҕа үөрэттэрэ биэриэххэ” диэн эрийэ сырытта ээ. Кэлин билбитим, ойоҕо хат эбит, ол иһин мэһэйдэтэн, оҕотун бэйэтэ көрбөккө, үчүгэйдик үөрэтэллэр, барыта буор-босхо диэн куоһурданан интэринээккэ биэрэ сатыыр эбит”, – диэн кэннибэр олорор дьахтартан биирдэстэрэ кэпсиирин истэбин.

21‑с үйэ ыарыыта

Ити курдук, бэрт улахан куолаһынан олоҕун барытын кэпсээтэ. Чаас аҥаара оптуобуһунан айаннаары, хоту улуустан сылдьарын, бэйэтэ соҕотоҕун кыбартыыра түүлэһэн олорорун, оннооҕор тус олоҕун ымпыгар-чымпыгар тиийэ билбиппин ааһан, ол улууска ким-кимниин олорорун кытта иһиттим. Бука, оптуобус кэннигэр олорбут кулгаахтаах дьон бары иһиттэхтэрэ буолуо. “Оттон бэйэҥ тоҕо көрбөккүн? Төһө да аҕа буолбутун иһин, үс оҕону эр киһиэхэ соҥноотуҥ?” — диэн элбэх киһи ыйытыан баҕарбыт буолуохтаах эрээри, мин курдук, билбэт дьонум олоҕор тоҕо эмиэ ороостомуй диэн чуумпуран, истэн олордохторо.

Анал үөрэхтээхтэр, ити дьахтар курдук оҕолорун тыыннаах тулаайах хаалларбыт, эрдэригэр соҥнообут, төрөппүттэригэр ииттэрэ биэрбит эбэтэр букатын даҕаны төрүүр дьиэҕэ, атын дьоҥҥо хаалларбыт “кэҕэ” ийэлэр 21‑с үйэ социальнай ыарыытынан буолалларын бэлиэтииллэр. “Кэҕэ” ийэ — бэйэтэ төрөппүт эрээри, оҕотун иитиитинэн дьарыктаммат дьахтар. Кинилэр төрөппүт оҕолорун дьылҕаларыгар кыһаммакка, бэйэлэрин эрэ иннилэрин, дуоһуйууларын, интэриэстэрин өрө тутан олороллор. Бу дьахталларга “кукушкизм” (оннооҕор инньэ диэн тиэрмин баар эбит) төрөөттөрүн кытта үөскүүр. Маны төрөөбүт кэннэ үөскээн тахсар (послеродовой) депрессияны кытта бутуйар сыыһа дииллэр. Оҕо төрөөтүн кытта “кукушкизм” тута биллэр эбит, дьахтар оҕотун бэрийиэн, түүнүн туран көрүөн-истиэн, эмиий үүтүнэн аһатыан баҕарбат буолар диэн исписэлиистэр чопчулууллар. Быһатын эттэххэ, ийэ быһыытынан эбээһинэстэрин толоруохтарын сүрэҕэлдьииллэр, атын киһиэхэ соҥнууллар.

Хобдох испииһэк салҕана турар

Бу күннэргэ соҕуруу куоракка икки уонна түөрт саастаах кыргыттары 23 саастаах ийэлэрэ буолуохсут аһылыга, сылаас таҥаһа суох бэйэлэрин эрэ тоҥ-хаһаа кыбартыыраҕа хааллартаан баран, икки ыйга күүлэй тэбэ барбыт. Дьахтары тутан хаайбыттар, билигин кыргыттары иитэ ылар кыахтаах хаан-уруу аймахтарын көрдүүллэр диэн суруйаллар.

Аҕыйах сыллааҕыта улууска биир дьахтар чааһынай дьиэҕэ түөрт оҕотун (кыралара 10 ыйдаах, улаханнара 7 саастаах) аһа-үөлэ суох икки сууккаҕа хаалларан барбытын туһунан хобдох иһитиннэрии Арассыыйаны биир гына аймаабыта. Дьолго, сокуоннай саастарын туола илик оҕолору кытта үлэлэһэр киһи кэмигэр кэлэн быыһаабыт этэ.

Былырыын эмиэ биир киин куоракка эдэр дьахтар саҥа төрөөбүт оҕотун хомурахха бырахпытын, хата, ааһан иһэр киһи булан, кырачаан киһи тыыннаах хаалла диэн суруйбуттара, тэлэбиисэринэн кэпсээбиттэрэ. Бу дьахтар биэс сылга көҥүлэ быһыллыбыта. Ити курдук иһитиннэриилэр сыллата аата-ахсаана суох элбии тураллар.

Кэлин сонуну киэҥник тарҕатар ситим нөҥүө киһи өйүгэр баппат түгэннэр дөрүн-дөрүн иһиллэн ааһаллар. Ол эрээри, дойду Доруобуйатын харыстабылын чахчытынан, Арассыыйаҕа төрүүр дьиэҕэ оҕотун хаалларан тахсар ийэ ахсаана кэлиҥҥи 12 сылга 80% аҕыйаабыт. 2021 сылтан ити сыыппара 24% диэри түспүт. Ол оннугар соҕотох аҕа ахсаана, төттөрүтүн эбиллэ турарын ыйаллар. Арассыыйаҕа толорута суох ыал ахсаана 38,5% тэҥнэспит. Исписэлиистэр кэлиҥҥи 20 сылга икки төгүл кэриэтэ эбилиннэ диэн ыйаллар, онтон соҕотох аҕалар ахсааннара — түөрт төгүл! Киһи өйүгэр баппат сыыппара. Ол аата, урут төрүүр дьиэҕэ хаалларан тахсар эбит буоллахтарына, билигин көмүс ньээкэ уйаларыгар — дьиэлэригэр таһааран баран быраҕан барыы элбэҕин туоһулуур.

Тоҕо быраҕаллар?

Арассыыйаҕа оҕо дьиэлэригэр баар кырачааннар 90% ийэ, аҕа бырааптара быһыллыбыт дьон оҕолоро диэн чопчулууллар.

Социальнай бэлиитикэ лабаратыарыйатын сүрүн аналитига Кирилл Хромов чахчытынан, оҕолоруттан аккаастанар ийэ 47 бырыһыана 24‑гэр диэри, 36% 30‑тан үөһэ саастаах эбит. Итинтэн 60% орто оскуоланы бүтэрбиттэригэр махтал, 9% эрэ үрдүк үөрэҕи ылбыттар эбэтэр үөрэнэ сылдьаллар эбит. Оҕолоруттан аккаастаммыттар 40% ситиһиилээх дьон эрээри, 27% толорута суох дьиэ кэргэҥҥэ улааппыттар.

Мантан көстөрүнэн, оҕоттон аккаастаныы сүрүн төрүөтүнэн (45%) дьиэ кэргэн туруга суох, чугас дьонноро өйөөбөттөрө, 18% — туохтан эрэ айманаллара эбэтэр ыарыһах оҕо төрөөбүтэ, 15% оҕону атаҕар туруорар материальнай кыахтара суоҕа буолар.

Сымыйа коучтар уонна “сулустар”

Бэрт үчүгэйдик олорор ыал биирдэ арахсан хаалбыттарын туһунан соччото суох сонуну истэн эрэ хааларбыт баар суол. Биллэн турар, тыала суохха мас хамсаабат дииллэр эрээри, хардарыта тулуйса, санааны аһаҕастык этэ уонна ону истэ үөрэнии суоҕуттан, кыра да өйдөспөт буолуу тахсыан сөп. Аны билиҥҥи халбархай кэмҥэ хармааннарын хаҥатар, халыҥ харчыны эрэ батыһар, туох да анал үөрэҕэ суох, бэйэлэрин “коучтан” атыннык ааттаммат дьахталлар төһөлөөх элбэх ыал олоҕун алдьатан эрдэхтэрэ буолуой?! Ол “коучтар” туохха үөрэтэллэр? Бэйэни таптыырга, атын киһи санаатын истибэт буоларга, биирдэ бэриллэр олоххо хайдах санаабытынан олорорго. Бу дьахталлар өҥөлөрүн туһаммыт, “сүбэлэрин” ылыммыт ыал ийэлэрэ эрдэриттэн арахсаллар, оҕолорун тыыннаах тулаайах оҥороллор.

Өссө биир “холобурунан” сулустар буолаллар. Арассыыйаҕа, аан дойдуга биллэр-көстөр сулустар оҕолорун аҕаларыгар, төрөппүттэригэр ииттэрэр, бэйэлэрэ карьера оҥостор, харчы өлөрөр аатыран тас дойдуларынан тэлэһийэллэр. Кинилэри идеал оҥостор, олохторун хас хардыытыгар тиийэ кэтиир сүүһүнэн тыһыынча саҥа үүнэн эрэ оҕолор, эдэр ийэлэр өйдөрүн булкуйдахтара ити.

Балык оннугар — күөгүнү

Т. Иванова, Дьокуускай куорат олохтооҕо:

— Кэлин аҕаларыгар, эбээлэригэр иитиллэр оҕо олус элбээтэ. Сайын тыа сиригэр сынньана тиийдэххэ, оҕолоро үлэлиир аатыран, оҕо сибиэһэй салгыҥҥа улааттын диэн сиэннэрин бэйэлэрэ иитэ сылдьар саастаах дьон баалр буолаллар. Эбэтэр эр киһи ойоҕо арахсан оҕолорун бэйэтэ иитэргэ күһэллэр. Соҕотох ийэлэргэ тэҥнээтэххэ, аҥаардас аҕаларга туох даҕаны көмө суох, саҥа туруорса сылдьаллар диэн ааттыыллар.

Аны үстүү-аҕыстыы оҕолоох, оҕо харчытынан аһаан-таҥнан олорор ыал биллэ элбээтэ. Оҕолорун көрбөттөр, иһэллэр-аһыыллар, устунан төрөппүт быраабыттан быһыллаллар. Мин санаабар, кэлин судаарыстыба демографияны тупсара сатаан араас харчынан мэҥиэлиирэ сыыһа. Ол содулугар кырачаан дьон оҕо дьиэтин иитиллээччитэ, тыыннаах тулаайах аатын сүгэллэр. Онон харчынан мэҥиэлээбэккэ үлэ биэрэн, олоххо тардыһар күүһүн бөҕөргөтөр ордук этэ.