Кэлим былаас – аныгы кэм ирдэбилэ

ССРС сууллаатын кытта, Арассыыйаҕа соҥноммут англо-саксонскай олохтоох салайыныы мадьыала барбата уот ааныттан көстөр этэ. Хаста даҕаны биһигини Германияҕа олохтоох салайыныы боппуруостарыгар үөрэтэ, билсиһиннэрэ ыыта сылдьыбыттара. Ол дойдуга олохтоох салайыныы уорганын бүддьүөтэ икки туомнаах кинигэ буолар эбит этэ. Бүддьүөттэрин, чахчы, бэйэлэрэ толороллор уонна дьаһаналлар эбит. Үбүлээһини биһиэхэ курдук өрөспүүбүлүкэ Үбүн министиэристибэтинэн тыыран, олохтоох салайыныыларга үөһэттэн түҥэппэттэр.

Муниципалитет туспа судаарыстыба буолбатах

Арассыыйаҕа Госдууманы Любовь Слиска салайар кэмигэр, олохтоох салайыныы сокуонун ылалларыгар улаханнык булкуллубуттара да, эрэйдэммиттэрэ да. Бүтэһигэр олохтоох салайыныыны «поселенческай” (бөһүөлэк) таһымыгар ылбыттара. Саха сиригэр эмиэ хайдыһыы баара. Ол иһин олохтоох салайыныы сокуонун Арассыыйа сокуона тахсарын кэтэһэн, саамай бүтэһигинэн Чечня эрэ иннигэр ылбыппыт. Олохтоох салайыныыны публичнай (аһаҕас) былаас таһыгар хаалларбыттара. Онтон кэлин өйдөнөн, аһаҕас былаас иһигэр киллэрэр анал сокуон ылынан, былаас биир көрүҥүн курдук оҥорбуттара.

Арассыыйаҕа 8 тыһыынча курдук муниципальнай тэриллии баар. Хас биирдии муниципальнай тэриллии туспа устааптаах, гиэрбэлээх, былаахтаах, гииминнээх, территориялаах. Даҕатан эттэххэ, ол маҥнайгы сокуонунан, кыра судаарыстыба курдук буолан, судаарыстыба былааһыгар бэриммэт, ол эрээри алтыһар да, күрэстэһэр да былаас курдук буолан тахсыбыттара. Итинник тэриллиилэри Калининградтан саҕалаан, Чукотканан бүтэрэн дьаһайарга уустуга көстөн тахсыбыта. Ол иһин Арассыыйа үрдүнэн былаас биир кэлим буоларын күүһүрдүү барбыта. Билиҥҥи уустук кэмҥэ, информация сэриитэ бара турдаҕына, былаас чахчы биир кэлим буолара – олох ирдэбилэ. Сорохтор былаас биир кэлим күүһүрүүтүн “дэмэкирээтийэни саба тутуу барда” диэн сыаналыыллар, сэрэхэдийии да баар. Кырдьык, аһара кииннэммит былаас, сыыһа-халты тутуннахха, омсолооҕо ССРС ыһыллыытыгар тиэрдибитин бары билэбит.

«Кликра» сокуонун көннөрүү

Соторутааҕыта “Кликра сокуона” диэн ким да бутуйбат ааттанан, ФЗ-33 №-дээх олохтоох салайыныы сокуона ылылынна. Маҥнайгы былаан быһыытынан, дойду үрдүнэн биир таһымнаах олохтоох салайыныы сокуона оҥоһуллан бүтэн испитэ. Элбэх тыһыынчанан этии киирбитэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит 7 этиитэ учуокка ылыллыбыта.

Бүтэр уһугар Татарстан сөбүлэспэтэҕэ. Баһылыктара Минниханов Путиҥҥа быһа тахсан дакаастаан, субъектарга хайдах таһымнаах олохтоох салайыныыга баралларын бэйэлэрэ быһааралларын курдук гына сокуону эрийэ тутан, көннөрөн таһаарбыттара. Ол эмискэ эрийэ тутууга соччо чуолкайа суох өрүттэр бааллар гынан баран, быраактыка көрдөрөрүнэн, өр буолбакка, көнөллөрө буолуо.

Саха сирэ сүбэлэһэн баран, икки таһымнаах олохтоох салайыныыга киирэр сокуону ыларга быһаарынна. Билигин Ил Түмэҥҥэ этии бөҕөтө киирэ турар. Киин куораппыт Дьокуускай мээрин, Арассыыйа саҥа сокуона быһаччы ыйарынан, субъект баһылыга киллэрбит кандидатураларыттан куорат Дууматын дьокутааттара талар буоллулар.

Ил Дархан итиннэ баартыйалары, бөдөҥ уопсастыбаннай тэрилтэлэр этиилэрин учуоттаан, кандидатуралары киллэрэрэ буолуо. Субъектар киин куораттарыгар быыбар барыыта улахан ороскуоттаах. Анал байыаннай дьайыы кэнниттэн үлтүрүйбүт куораттары чөлүгэр түһэриигэ бүддьүөккэ элбэх үп-ас көрүллэрэ сэрэйиллэр.

Мин ситэриилээх, бэрэстэбиитэллээх, суут былаастарыгар Саха сирин, Арассыыйа, ССРС таһымнарыгар үлэлээбит, элбэхтик сокуон оҥорсуутунан дьарыктаммыт киһи буоларым быһыытынан, киирбит этиилэри барытын убаастаан туран, тус көрүүбүн этиэхпин баҕарабын.

Каадыр үүнүүтүгэр

Олохтоох салайыныыга өрөспүүбүлүкэ сокуона билиҥҥи баһылыгынан – Ил Дарханынан – муҥурданыа суохтаах. Кэлэр баһылыктарга, улуус салайааччыларыгар уонна мунньахтарыгар, нэһилиэк салайааччыларыгар уонна дьокутааттарыгар, Арассыыйа сайдыытын, геополитикатын учуоттаан, ырааҕы көрөн, стратегическай суолталаах гына оҥоһуллуохтаах дии саныыбын. Сэбиэскэй былаас саҕана баартыйа Обкуома каадыры эрдэттэн таҥан, учуокка ылан, баартыйа оскуолатынан эргитэн үүннэрэрэ. Ол түмүгэр оройуоннары кытта сибээс дириҥ ис хоһоонноох буолара. Кэлин муниципалитеттар тэриллибиттэрин кэннэ, улуустар бэйэлэрэ бэйэлэригэр, оттон судаарыстыба былааһа ДП-1, ДП-2 эрэ иһигэр хаалар курдук. Ити – каадыр боппуруоһун быһаарыыга.

Быыбар эбэтэр анааһын?

Арассыыйа сокуонун быһыытынан улуус баһылыгын талыыга түөрт хайысха баар. Улууһу уонна судаарыстыба былааһын силимниир сыалтан өрөспүүбүлүкэ баһылыга улууһу, баартыйалары, улахан уопсастыбаннай тэриллиилэри кытта сүбэлэһэн баран, улуус мунньаҕар икки кандидатураны киллэрэрэ ордук буолуо этэ. Билигин улуус бэрэстэбиитэллээх былааһа хаһааҥҥытааҕар да күүһүрдэ. Улуус баһылыгын ууратар да этиини киллэриэн сөп. Онто өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын кытта сөбүлэһиннэриилээх буолар. Бу суолунан улуус баһылыга талыллар түгэнигэр муниципальнай салайааччы буоларын таһынан, биир тэҥҥэ судаарыстыбаннай сулууспалаах буолар. Оччотугар Ил Дархан улуус баһылыгар бэйэтин боломуочуйатыттан сороҕун үллэстэн (делегируйдаан) биэриэн сөп. Инньэ гынан, улуус баһылыга, мунньаҕа, нэһилиэк баһылыктара, өрөспүүбүлүкэ баһылыга бэйэ-бэйэлэрин кытта быстыспакка алтыһар курдук силимнэнэн хаалаллар. Ол «сетевой” алтыһыы диэн буолар.

Нэһилиэк дьокутааттара туох да эҥкилэ суох быыбарданаллар. Олор бэйэлэрин истэриттэн уонна улуус баһылыга биир кандидатураны киллэрбититтэн баһылыктарын талаллар. Ол баһылык нэһилиэк дьокутааттарын салайар уонна улуус мунньаҕын дьокутаата буолар. Инньэ гынан, улуус мунньаҕа нэһилиэк баһылыктарыттан турара ордук буолуо этэ. Оччоҕо нэһилиэк баһылыктара, улуус мунньаҕа уонна улуус баһылыга биир кэлим алтыһан үлэлиир гына силимнэнэн хаалаллар. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, хонтуруоллаһан олорор буолаллар.

Оройуон киинигэр дьаһалта диэн баар буолар, ону улуус баһылыга салайар. Билиҥҥи улуус дьаһалтатын курдук. Улуус киинин дьокутааттара талыллаллар. Ол дьокутааттар баһылыктарын талаллар. Талыллыбыт баһылык дьокутааттары салайар уонна улуус мунньаҕын дьокутаата буолар. Ырытан көрөр буоллахха, АХШ-ка быыбарсыктар ситимнэрин (система выборщиков) курдук буолар.

Төрүт сокуон тыытыллыбата буолуо гынан баран, 100-с ыстатыйа уларыйыан сөп.

Билигин улуус баһылыктарын быһа быыбардааһын куһаҕана суох гынан баран, атын улуус киһитэ бу оройуоҥҥа баһылык буолар кыаҕа суох. Саха сиригэр “алаастаһыы” олус күүстээх. Баартыйа Обкуомун саҕана оннук суоҕа. Холобура, Горнайга Хаҥаластан – Иннокентий Заморщиков, Ньурбаттан – Эдуард Данилов, Сунтаартан Прокопий Данилов кэлэн олус ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ. Билигин да ытыктабылга сылдьаллар. Хомсомуолга эмиэ итинник этэ, Горнайга З.Рожинаны, В.Павлованы, В.Посельскайы билигин да ахталлар. Кыра оройуоннарга, сорох улахан да оройуоннарга бэйэлэрин истэриттэн баһылык буолар кыахтаах киһи көстүбэт түбэлтэтигэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга киллэрэр кандидатуратын туһаныы саамай табыгастаах.

Төрүт сокуону көннөрөрү ирдэһии

Саха сиригэр нэһилиэк диэн өйдөбүл баар. Нэһилиэк диэн өйдөбүл Арассыыйа үрдүнэн Саха сиригэр эрэ баар. Саха сиригэр нэһилиэк территория буолар. Ити боппуруос ФЗ-33 чопчулаан быһаарыллыбатах. Мин саныырбынан, Саха сирин сокуонугар нэһилиэктэр территорияларын анал бэлиэтээһининэн тутан хаалаллара ордук. Территорияны кытта сир бас билиитэ сибээстээх. Сир аннынааҕы баайы бас билии боппуруостарыгар Н.Д. Кириллин этиитэ кэрэхсэбиллээх. Арассыыйа Төрүт сокуонун 9-с ыстатыйатын маҥнайгы чааһын быһыытынан, сиртэн хостонор баай норуот бүттүүн баайа диэн суруллар. Ол гынан баран ити ыстатыйа иккис чааһа, өйдөөн көрдөххө, дириҥ ис хоһоонноох. Сиртэн хостонор баай чааһынай бас билиигэ бэриллэр диэн. Дьэ, ол иһин Арассыыйаҕа сиртэн хостонор баайы олигархтар былдьаан ыллылар. Михаил Ефимовиһы быыбартан туоратыы итиннэ буолбута. Онно Ил Түмэн иккис ыҥырыытын дьокутааттара, “олигархтарга көмө” буолан, үһүс болдьоххо ыыппатахтара. Билигин сиртэн хостонор баайбыт барыта чэпчэки сыанаҕа атыыланан турар. Ону ааһан, олигархтарга нолуокка чэпчэтии оҥоробут. Өрөспүүбүлүкэ өлүүтэ да, сири туһаныы иһин рента да боппуруоһа олох да турбат. Итинтэн Михаил Ефимович Николаев олус хомойоро. 2022 с. “Саха” НКИХ ханаалыгар анал интервью биэрбитэ. Климент Егорович Иванов билигин даҕаны “Ил Түмэн иккис ыҥырыытын дьокутааттара Таалакаан ньиэбин, гааһын босхо кэриэтэ биэрбиттэрэ, Арассыыйа сиртэн хостонор баайын сокуонугар эбиилэри, көннөрүүлэри киллэрэри төһө кыалларынан туруорсуохха наада” диир.

С.З. Борисов бэйэтин кэмигэр Саха сиригэр оччолорго олох кыаллыбат алмаас хостооһунун боппуруоһун тоҕо анньан киллэртэрэн турар. “Аанынан кыайан киирбэтэҕинэ, түннүгүнэн тоҕо анньан киирэр» обкуом сэкирэтээрэ этэ. Куттаммакка, Лаврентий Павлович Берияны кытта атах тэпсэн олорон, Саха сирин көмүскүүрэ. Арассыыйа бэрэсидьиэнин правовой боппуруоска көмөлөһөөччүтэ Вениамин Фёдорович Яковлев кэлэ сырыттаҕына, Арассыыйа Төрүт сокуонун 9-с ыстатыйатын 2-с чааһын ыйыталаспыппар кини: “Уустук боппуруос, РФ Төрүт сокуон маҥнайгы баһыгар киирбит буолан, Төрүт сокуону барытын уларытыахха наада», – диэн турар. Атын дойдуларга да, Саха сирин Төрүт сокуонугар да, туспа итинник ыстатыйа суох.

Боломуочуйа үптэн тутулуктаах

Олохтоох салайыныыга мунньах, мустуу, референдум диэн өйдөбүллэр бааллар. Ити өйдөбүллэр олохтоох салайыныы боппуруостарын быһаарсыыга анаммыттар. Дойду үрдүнэн барар бэлитиичэскэй, геобэлитиичэскэй боппуруостарга сыһыана суох.

Билиҥҥи туругунан оскуолалар, балыыһалар олохтоох салайыныы иһинэн бааллар. Өскө олор судаарыстыба былааһын иһинэн өрөспүүбүлүкэҕэ киирдэхтэринэ, аҕыйах оҕолоох оскуолалар оптимизацияҕа бараллара чуолкай. Оннук түбэлтэтигэр хас да түһүмэҕинэн сымнаһыар соҕустук барыан сөп. Онтон олохтоох салайыныы иһинэн хаалар буоллахтарына, өссө үчүгэй. Аҥаардас ити да боппуруостарынан сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ былааһа Ил Дархан нөҥүө олохтоох салайыныыны кытта биир сибээстээх алтыһара наада. ФЗ-33 сокуонун быһыытынан элбэх судаарыстыбаннай боломуочуйа олохтоох салайыныыга бэриллэр. Ол сүнньэ сокуоҥҥа толору сурулла сылдьар. Урут олохтоох салайыныыга элбэх боломуочуйа бэриллэр гынан баран, үп өттүнэн хааччыллыбакка, олохтоох салайыныы бэриллибит боломуочуйалары кыайан толору туһаммат буолара. Билигин ити итэҕэстэр учуоттаналлара буолуо дии саныыбын.

Билигин чуолаан Дьокуускайга уонна улуустар кииннэригэр сүрдээх улахан эбийиэктэр тутулуннулар. Ол эбийиэктэр үлэлэрин хааччыйарга, үлэһиттэрин хамнастыырга элбэх үп-ас наада. Олохтоох салайыныы бэйэтэ киллэрэр дохуотунан ону кыайбата биллэр. Улуус баһылыгын быһа быыбардатан, туспа судаарыстыба курдук олорон хаалара табыллыбат, кыаллыбат. Син биир судаарыстыбаны, өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын кытта ыкса алтыһыы ирдэнэр.

Талыллыбыт улуус, нэһилиэк баһылыктара, дьокутааттара болдьохторун толору үлэлииллэр. Саха сирин сокуона ылылла илигинэ, быйыл күһүн талыллар баһылыктар, дьокутааттар болдьохторун толору үлэлииллэр. Арассыыйа сокуонун быһыытынан, субъект мунньахтара (Ил Түмэн) баһылыктар уонна дьокутааттар болдьохторун икки сыл уһатыахтарын сөп. Холобур, сорох улууска баһылыктар уонна дьокутааттар болдьохторо сөп түбэһиспэт буолар, итиннэ табыгастаах буолуон сөп.

Сопхуостуҥу уокуруктар

Нэһилиэктэр холбоһон, туспа муниципальнай уокурук оҥостуохтарын сөп. Ону бэйэлэрэ быһаарыналлар. Ол гынан баран атын уобалас, кыраай административнай кыраныыссатыгар тахсаллара бобуллар. Холобура, Саха сиригэр өрөспүүбүлүкэ кыраныыссатын чэрчитинэн буолуохтаах. Сэбиэскэй тутул саҕана, хас да нэһилиэк холбоһон, сопхуос буолаллар этэ.

Макар Яковлев,

РФ үтүөлээх юриһа, ХИФУ бэрэпиэссэрэ,

Үрдүкү Ытык Сүбэ солбуйар бэрэссэдээтэлэ.