Кэлиҥҥи кэмҥэ мунуу тоҕо элбээтэ?

Киһи тыаҕа муммутун туһунан сурахтар урут дэҥҥэ иһиллэр буолаллара. Ким эмит мунна да бүтүн нэһилиэгинэн тахсан тыаны тараахтаан көрдүүр буолаллара. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон мунуута олус элбээтэ. Бу көстүү ордук аҕам саастаах дьоҥҥо бэлиэтэнэр. Кинилэр сир аһыгар үлүһүйэн хайысхаларын сүтэрэн муналлар дуо?

Тыатааҕы элбээбит кэмигэр

Быйыл хаһааҥҥытааҕар да эрэгийиэн үрдүнэн элбэх тыатааҕы нэһилиэнньэлээх пууннартан чугас сылдьарын туһунан иһитиннэрии баара. Оннук кэмҥэ тыаҕа тахсыы куттала үс бүк үрдүүр. Ол эрээри тыатааҕы дэлэйэ дьону тохтоппокко, сир аһыгар үлүһүйүү түмүгэр үгүс киһи тыаҕа мунна. Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн дойду үрдүнэн тыатааҕы ахсаана элбээн, дьоҥҥо саба түспүт түгэннэрэ бэлиэтэммитэ. Дойду үрдүнэн сыл саҕаланыытыгар хагдаҥ эһэ ахсаана —

300 тыһ. тахса этэ. Бу ааһан эрэр сайын устата биирдии тыатааҕы кырата иккилии, ортотунан, үстүү оҕоломмут буоллаҕына, сыыппара улаатан тахсар. Ол курдук ыам ыйыгар хагдаҥ эһэ Москва таһыгар 29 саастаах эр киһиэхэ саба түспүтэ, маныаха майгынныыр түгэн Башкортостаҥҥа тахсыбыта, балтараа ыйынан Абзелиловскай оройуоҥҥа 70 саастаах киһини, Приморскай кыраай

Высокогорскай дэриэбинэтин таһыгар эр киһини эчэппитэ. Хабаровскай кыраай Лидога бөһүөлэгиттэн биэс км сиргэ гималайскай тыатааҕы саба түспүтэ. Оттон быйыл биһиэхэ, Аллайыаха оройуонугар, от ыйын ортото улахан эчэйиилэрдээх эр киһи тыатааҕы баппаҕайыттан нэһиилэ босхолонон көмөнү ыҥыран тыыннаах хаалбыта. Бу күннэргэ Иркутскай уобаласка эмиэ эр киһиэхэ саба түһэн эчэппит сураҕа тарҕанна. Төһө да тыатааҕы ахсаана элбээтэр, тэллэйдээх тыа үгүс дьону угуйар…

СЫЫППАРАЛАР
Быйыл уопсайа
32
киһи сүппүт,
6
— киһи өлбүт,
8—
киһи сураҕа суох сүппүт,
18—
киһи быыһаммыт

Тыаҕа мунуу сүрүн төрүөтэ

Бу сайын хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи муммут. Ол курдук, соторутааҕыта Кэбээйи улууһугар дьиэ кэргэн нэдиэлэ устата сүтэ сылдьыбыта, Чурапчыга бу күннэргэ тыаҕа муммут дьахтары булбуттара, Дьокуускайга тэллэйдии тахсыбыт икки оҕолоох аҕа, Намныыр тракт диэки муммут 59 саастаах тэллэйдьит о. д. а. түгэннэр үгүстэр. Быйыл сайын уопсайа тыаҕа 31 киһи сүппүт. Өрөспүүбүлүкэҕэ сүппүт дьону көрдөөһүҥҥэ быыһааччылар беспилотник аппарааттары туһаналлар. Түүн хараҥаҕа тепловизордаах дрон көмөтүнэн муммут эр киһини булбуттара. Көрдүүр үлэ ыарахаттара — сир аһын хомуйааччылар, булчуттар барбыт хайысхаларын чугас дьонноругар, аймахтарыгар эппэттэрэ буолар. Маннык түгэҥҥэ сүппүт киһини көрдөөһүн уустугурар.

Мария, (аата уларытылынна) Дьокуускай:
— Киһи биирдэ мунан баран үйэтин тухары соҕотох тыаҕа тахсыбат буолар эбит дии санаатым. Мин үс сыллааҕыта дойдубар дэриэбинэҕэ сайылыыр кэммэр дьоммун кытта отоннуу тахсан баран күн аҥаара муна сылдьыбытым. Иһирик ойуурга муммут киһи атах балай мээнэ барар эбит. Аны ханан хоту, соҕуруу баарын быһаарсыбат буолан иэдэйбитим. Дэлби ыгылыйан ытаан-соҥоон аймана сырыттахпына, арай тэйиччи дьон хаһыыта ыраах эҥсиллэн иһиллэргэ дылы гыммыта. Дьонум барахсаттар миигин сүтүктээн көрдүү сылдьаллар этэ. Оччолорго тыатааҕы быйылгы курдук дэлэйэ илик буолан, киһи ордук кыыл аһылыга буоларыттан буолбакка, аччыктаан өлөрүттэн куттанара. Билигин тыаҕа таҕыстахпына да, дьоммуттан харыс да халбарыйбаппын.

Айылҕа өҥнөөх таҥаһы кэтимэҥ!

Быйыл ардахтаах дьыл буолан элбэх тэллэй үүммүтүн оннооҕор быыһааччылар бэлиэтииллэр. Бу туһунан СӨ быыһыыр сулууспатын үлэһитэ Лана Ильина санаатын үллэһиннэ:

— Урукку сылларга холоотоххо, быйыл дьон мунуутун элбээһинэ халлаан уларыйыытын кытта ыкса ситимнээх. Ол курдук, быйыл ардахтаах дьыл буолан сир аһа, тэллэй өлгөмнүк үүннэ. 2020 сыллаахтан ыла кураан дьыллар этилэрэ, ойуур баһаара эҥин туран, тэллэй үчүгэйдик үүммэтэҕэ. Статистика көрдөрөрүнэн, быйыл 32 киһи сүппүт. Бу сыыппара иһигэр тыаҕа эрэ мунуу буолбакка, араас быһылааҥҥа түбэһии эмиэ киирэр. 6 — киһи суорума суолламмыт, 8 — сураҕа суох сүппүт, 18 — киһи булуллубут. Сир астыы, тэллэйдии тахсан баран үгүстүк аҕам саастаах дьон мунар, оттон булчуттар мунуулара аһыы утаҕы иһииттэн тахсар. Биир маннык түгэн Алдан оройуонугар тахсыбыта. Арыгы иһэн баран тыаҕа тэллэйдии тахсыбыт киһи күн бүгүнүгэр диэри көстө илик. Хомойуох иһин, деменциялаах эбэтэр уйулҕа-ньиэрбэ өттүнэн кэһиллиилээх дьон мунара эмиэ баар. Маннык дьону көрдүүр элбэх уустуктары үөскэтэр, онон чугас дьоҥҥут ыалдьар буоллаҕына, хараххыт далыттан сүтэримэҥ диэн сүбэлиэхпит этэ.

Сир астыы ыраах тиийэн баран дьон бэлэмэ суоҕуттан мунар. Үгүстэр тыаҕа киирэн баран оннук тахсыам дии саныыллар. Оттон, ис дьиҥэр, оннук буолбатах. Тыаҕа сир астыы барарга сир каартатын үөрэтэр хайаан да наада. Ханан айан суола, нэһилиэнньэлээх пуун баарын киһи каартаҕа көрөн билиэхтээх. Тыаҕа киирэн баран ханан тахсар туһунан чопчу билиллиэхтээх. Сир астыы барарга дьэрэкээн, харахха быраҕыллар таҥаһы кэтиллиэхтээх. Тоҕо эрэ биһиэхэ тыаҕа тахсар дьон камуфляж, айылҕа өҥүн курдук таҥаһы кэтэ сатыыллар. Оннук таҥаһы кэтэн киһи адьырҕа кыылтан быыһанар кыаҕа суох. Арай көрдүү тахсыбыт быыһааччыларга уустуктары үөскэтэр.

Быыһааччылар сүбэлэрэ

Быыһааччылар сир асчыттарга, булчуттарга өрүү биири сүбэлииллэр. Ханнык хайысханы тутаргытын аймахтаргытыгар, доҕотторгутугар биллэриэхтээххит. Мунар түгэҥҥэ мээнэ атах балай барар сыыһа. Муннум дии санаабыт сиргиттэн ыраатыа суохтаах эбиккин. Өскөтүн, төлөпүөн сэрээтэ бүтэр түгэнигэр, хас чааска сибээскэ тахса сылдьыбытын геолокациялаан булуохтарын сөп. 2023 сыллаахха Судаарыстыбаннай Дуума Гражданскай уопсастыба кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Олег Леонов киһини көрдөөһүҥҥэ төлөпүөн геолокациятын туһаныахха сөбүн туһунан этэн турар. Бу үлэ олоххо киирэрэ буоллар, суһал сулууспа үлэһиттэрин үлэтэ быдан чэпчиэ эбит. Ол эрээри суотабай сибээс

оператордарын баазовай ыстаансыйалара муммут киһи тыаҕа ханан баарын чопчу көрдөрөр кыаҕа суох буолан, олоххо киирэ илик.

Тыаҕа тахсарга тугу билиэххэ нааданый?

— Хайысханы. Компастаах, каарталаах сылдьыы көмөлөһөр.

— Төлөпүөн, пауэрбанк — сэрээттиир тэрил.

— Иһэр уу, аһылык.

— Халыҥ таҥас.

ХААРТЫСКАЛАР: ААПТАР ТҮҺЭРИИЛЭРЭ.