Кэмчи ырыалаах, симик куоластаах ханнык чыычааҕый?

Саха сиригэр тохсунньу томороон тымныыта сатыылаан турбут кэмигэр дьон үксэ сааскы уонна сайыҥҥы кэми санаатаҕа буолуо. Этэҥҥэ кыстаатахпытына, сандал саас кэлбитин өйдөөбөккө да хаалыахпыт эбээт. Онон кыһыҥҥы тымныы күннэргэ булка, көтөрдөргө сыһыаннаах тиэмэ тула кэпсэтиэҕиҥ.

“Кыталык” национальнай паарка үлэһитэ, орнитолог-учуонай Сергей Слепцов бэрт сэргэх ис хоһоонноох кэпсээнин таһаарабыт.

– Индигир аллараа тардыытыгар “Кыталык” национальнай паарка сиригэр-уотугар урут көстүбэтэх көтөрдөр баар буол­буттарын туһунан “Саха сирэ” хаһыат ааҕааччыларыгар кэпсиэх­пин баҕарабын. Ол курдук, бүтэһик биэс сылга урут көрбөтөх 5 көтөрбүт баар буолбутун бэлиэ­тиибит.

Бастатан туран, сибирская завирушка диэн чыычааҕы ааттыам этэ. Бу чыычаах ахсаана аҕыйах, ырыата да кэмчи, симик куоластаах, дьүһүнэ да киһи хараҕар быраҕыллыбат, кугас өҥнөөх. Бастаан бу чыычааҕы 2020 сыллаахха көрбүппүт. Онтон 2021 сылга икки уйаны булбуппут. Саҥа чыычаах талахха уйаланар, 5-6 сымыыттаах буолар, сымыытын өҥө халлаан күөҕэ дьүһүннээх эбит, үөн-көйүүр аһылык­таах.

Иккис чыычаахпыт – полярная овсянка диэн хара төбөлөөх талах чыычааҕа. Үс сыллааҕыта хас да паараны көрбүппүт, атыыр­дара ыллыылларыттан бу чыычаахтар эмиэ төрүүр буолбуттар эбит диэн түмүккэ кэлбиппит. Бу чыычааҕы мас саҕатыгар, өрүстэр талахтарыгар көрүөххэ сөп.

Үһүспүт – береговушка диэн хараҥаччы. 2021 сыллаахха алта итинник хараҥаччыны көрбүппүт. Бу хараҥаччы Саха сиригэр өрүс туруору сыырдарыгар хороон хастан уйаланар. Туундара ирбэт тоҥо чугас буолан, бу хараҥаччы кыайан үөскээбэтэ буолуо диэн сабаҕалыыбыт.

Төрдүспүт – аҥыр. Аҥыр саҥатын 2020 с. аан бастаан истибиппит. Былырыын “Кыталык” пааркаҕа үс сиртэн тэҥинэн саҥарарын иһиттибит. Ол курдук, саҥата хас да килэмиэтир сиртэн иһиллэр эрээри, киһи хараҕар көстүбэт көтөр. Урут хаһан даҕаны истээччибит суох. Быһата, туундараҕа кэнники икки-үс сылтан ыла саҥарар буолла.

2021 сыллаахха халбалары (широконоска) көрбүппүт, эмиэ пааранан сылдьаллара. Урут өрдөөҕүтэ моонньоҕон үөрүн кытта биир атыыр сылдьарын көрөн турабын. 1997 с. паараны бастакы көрөбүт.

Бу саҥа кэлии көтөрдөрү икки бөлөххө араарыаҕы баҕарыллар. Бастакы бөлөххө – кэлиилэр (залетный). Ол курдук, бу бөлөххө киирэр көтөрдөр мунан, тыалга-буурҕаҕа түбэһэн алҕас кэлбиттэри киллэриэххэ сөп. Үксүгэр бу эдэр көтөрдөр буолаллар, сороҕор Саха сирин тас өттүттэн, хас эмэ тыһыынча км сиртэн кэлбит түгэннэрэ баар. Маннык көтөр сылаас эрэ кэмҥэ баар буолар, хомойуох иһин, күһүн кыа­йан барбакка тоҥон өлөллөр эбэтэр сиэмэх аһылыга буолаллар. Бу бөлөххө урут 1998 сыллаахха туундараҕа көрбүт серая цапля диэн көтөрбүтүн эмиэ киллэ­риэххэ сөп.

Иккис бөлөххө мас саҕатыгар, маска, хайаҕа төрүүр эрээри туундараҕа урут көстүбэтэх көтөрдөрү киллэриэххэ сөп. Ити үөһээ этиллибит биэс көрүҥмүтүн бу бөлөххө киллэрэбит. Уопсайынан ыллахха, кэнники кэмҥэ, көтөрдөр хоту диэки кыралаан сыҕарыйан эрэллэрэ бэлиэтэнэр. Кыра көтөрдөр астара, төрүүр-ууһуур сирдэрэ баар буолан, кэнники сылларга биллэн эрэллэр. Аһылыктара элбээтэ диэн сыаналыыбыт. Килиимэт уларыйан, сылыйан, үөн-көйүүр арааһа, ахсаана эмиэ элбээтэ.

Ол курдук, хоту туундараҕа тигээйи уйаланар буолла. Өссө күлүмэн элбээтэ. Урут кэлбэтэх көтөрдөрү таһынан уруккуттан баар эрээри, аҕыйах ахсаан­наах көтөрдөр ахсааннара элбээтэ, хоту сыҕарыйдылар.

Пеночка-весничка диэн кыра чыычаах урут баар эрээри, аҕы­йах этэ. Аллайыахаҕа Дьолоон өрүскэ лаайдаларга, талахтарга баар буолааччы. Ырыаһыт чыы­чаахтарга киирэр. Билигин бу чыычаах хоту сыҕарыйда, ахсаана да элбээтэ.

АТ ТУЙАҔЫН ТЫАҺЫН КУРДУК…

Гаршнеп диэн үгүрүө курдук кыра көтөр баар. Бу көтөрү дьон билбэт буолуохтаах. Саас атыыра үөһээ кыырай халлааҥҥа көтө сылдьан саҥарара ат ту­­йаҕын тыаһын курдук иһиллээччи. Кэнники кэмҥэ эмиэ ахсаана элбээн, хоту диэки тарҕанан иһэр.

Кустары бэлиэтээн эттэххэ, чыккымай, көҕөн тарҕанан эрэр. Ол курдук, кэнники туундараҕа чыккымай элбээтэ. Үөрүнэн кэлэр, уйаланар буолла. Уонча сымыыттаах буолар. Биһиги бэлиэтии көрбүппүтүнэн, сылын ахсын туундараҕа элбээн иһэр, урут биири эмэ көрөөччүбүт. Кус элбиирэ туох да куһаҕана суох. Холобура, Үөһээ Дьааҥыга урут көҕөн суоҕа, билигин бултанар кустартан биирдэс­тэринэн буолла.

Канада туруйата элбээтэ. Арҕаа диэки сыҕарыйан иһэр. Билиҥҥитэ туох буортулааҕа, туһалааҕа биллибэт. Ити туруйа туундара маанылаах көтөрүн – кыталыгы кытта сыһыанын кэтээн көрөбүт, үөрэтэбит. Сайын бу туруйа кыра балыгы, үөнү, кыра көтөр сымыытын, бараах оҕотун, кутуйаҕы сиир. Сороҕор элбээн эрэр көтөр буортулаах буо­луон эмиэ сөп диэн сабаҕалааһын баар.

Аан бастаан кэлбит көтөрдөрү бултаабакка, харыстыахха. “Кыталык” национальнай паарка сиригэр-уотугар кэнники бу саҥа көтөрдөрү үөрэтиигэ үлэ күүскэ барыахтаах. Сорох көтөрдөр соҕурууттан кэлэллэр. Сорохтор илин диэкиттэн – Хотугу Америкаттан.

Туундараҕа саҥа көтөрдөр төрүүр-ууһуур буолбуттара ки­­лиимэт уларыйан иһэрин көрдөрөр. Аһылыктара элбээн, туундара талаҕа хойдон иһэрэ саҥа көтөрдөр кэлиилэригэр төһүү буолар.

Олохтоох булчуттар бу туундараҕа саҥа тарҕанан үөскээн эрэр кустары бултууртан тут­туналлара буоллар диэн баҕа­лаахпыт.