Көмүскэл көрдөөһүн дуу, “бөҕү” дьиэттэн таһаарыы дуу?

Соторутааҕыта социальнай ситимҥэ бииргэ олорор киһититтэн кырбана-кырбана олорбут кыыс тулуйа сатаан баран, полицияҕа үҥсэн сайабылыанньа суруйбут уонна онтун төттөрү ылбыт сураҕа киэҥник тарҕаммыта. Социальнай ситим киэҥник тарҕаныаҕыттан дьахталлар атаҕастаныыларын туһунан киэҥ эйгэҕэ аһаҕастык тахсар, биллэр буолла.

Маныаха майгынныыр түгэн эдэр ийэ суругар эмиэ баара. Кинини уонна кини кырачаан оҕотугар илиитинэн киирбит эр киһи ханна үлэлиирэ кытта ыйыллыбыта. Эр дьон күүстэринэн өттөйөн, көмүскүөх оннугар атаҕастаан дьиэ кэргэни ыспыт түгэннэрэ үгүс. Оттон дьиэ кэргэн ыһылыннаҕына, эрэйдэнээччи оҕо буолар…

“Дьиэттэн бөҕү таһаарыма…”

Былыргы өйдөбүлүнэн дьиэттэн бөҕү таһаарыы сүөргүлэнэрэ. Кэргэннии дьон тус сыһыаннара бэйэлэрин эрэ киэнэ буолара. Ол түмүгэр ардыгар атаҕастана олорбут ийэлэр, өйдөспөт буолбут кэргэнниилэр, санааны аһаҕастык эппэт оҕолор үүнэн тахсаллар диэн психологтар үгүстүк ырыталлара. Дьиэ кэргэҥҥэ барыта эриэ-дэхси буолбат. Икки араас майгылаах, араас иитиилээх дьон холбоһон дьиэ кэргэни тэрийэр. Ол эрээри, үксүгэр бэлэмэ суох дьон холбоһон ыал буолууларын түмүгэ арахсыыга тиэрдэр. Ааспыт сыл түмүгүнэн, дойду үрдүнэн ыал буолуу сыыппарата — 880 тыһыынчаҕа, оттон арахсыы сыыппарата 644,5 тыһыынчаҕа тэҥнэспит. Арахсыы төрүөтүнэн — майгы-сигили сатаспат буолуута ыйыллыбыт. Иккиһинэн, үп-харчы тиийбэтиттэн, дьиэ кэргэни тэриниигэ бэлэмэ суох буолуу тахсыбыт. Оттон бу сыл үс ыйынааҕы (тохсунньу-кулун тутар) туругунан, 117,1 тыһыынча киһи арахсыбыт.

Аһыннаттаран блогер буолаллар

Алдьархайтан ас таһааран диэн саха өһүн хоһоонугар этиллэринии, аны сорох кыргыттар уустук олохторун, ыарахан оҕо саастарын социальнай ситимҥэ аһаҕастык суруйан элбэх сурутааччыны хомуйбут түгэннэрэ эмиэ баар. Иһээччи ийэлээхтэрин, аҕаларыттан атаҕастаммыттарын, дьадаҥытык олорбуттарын барытын суруйаллар. Онтон дьэ, бу күүстээх буоламмын, бэйэбин сайыннараммын мин бу ситистим дэммиттии тапталларын устуоруйатын, аан бастаан ханна уураспыттарыгар тиийэ ыһа-тоҕо кэпсиир идэлээхтэрин бастаан олус соһуйа, кэлин сүөргүлүү саныыр буоллум. Били бастаан омук киинэлэрэ киэҥник тарҕаныыларыгар көстөрүн курдук, куһаҕан дьаллыкка ылларбыттар бары мустан санаа атастаһалларын дьиктиргии көрөрбүт. Дьэ, онно ким уоскутар, ким тугу кыайбытын, сатаабытын кэпсэнэр этэ. Билигин ол идэлэрэ биһиэхэ кэллэ. Саха кыыһа, дьахтара арҕаа омуктары үтүктэн билигин дьиэ иһинээҕи олоҕун барытын аһаҕастык кэпсиир, көрдөрөр буолбут. Былыр саха дьахтара сүктэн барарыгар кэннин хайыһан көрөрүн аньыыргыыра. Кэннин хайыһан дьонун сайыһар түгэнигэр, кини дьоло суох буолар диэн итэҕэл олус күүскэ иҥмитэ. Билигин саҥа ыал буолаат, “ар-бур” дэстилэр да аҕаларыгар, ийэлэригэр үҥсэллэр, ытаналлар, көһөн бараллар. Сорохтор төрүт да социальнай ситимҥэ олохторун барытын таһаараллар. Маны сүүһүнэн киһи ааҕар, сүүһүнэн киһи ырытар. Устунан блогер буолан бараллар. Социальнай ситими олохторун барытын отчуоттуур түннүк оҥостоллор.

Эрдиилээх тыыга

Дьиэ кэргэни эрдиилээх оҥочо быһыытынан ылыналлар. Олох диэн устар өрүс. Ол эрээри, саҥа ыал буолбут дьон бу оҥочону эрдэргэ үгүстүк бэлэмэ суох буолаллар. Бастакы кыыһырсыы кэнниттэн кыыс дьонугар төннөр, саамай кырата ийэлээх аҕатыгар ытанар. Наһаа кыраны үлүннэрэн улахан кыһалҕаҕа кубулуталлар. Мин саҥа бүрүчүөскэбин өйдөөн көрбөтө, бырааһынньыгынан эҕэрдэлээбэтэ, суругар смайликтаабата о. д. а. Бу эрдэҕэс саастаах оҕо өйө таһымнаах дьон хантан ыал буолан киһилии олоруохтарай? Бу олохторун барытын олус аһаҕастык суруйаллар уонна билбэт дьоннорун санаатынан салайтарар буолбуттара арҕаа омуктары үтүктүү дии саныыбын. Оттон аҕыйах ахсааннаах саха омугар бу көстүү барсыбат. Саха норуота былыр-былыргыттан тымныы балаҕаҥҥа тыыннаах хаалар туһугар туруулаһан олорбута. Төһө да сайдыы, аныгы үйэ буолбутун иһин, бэйэ омугун сыаннаһа баар буолуохтаах.

Эр киһи илиитинэн киирдэҕинэ…

Биллэн турар, дьиэ кэргэҥҥэ кэргэннии дьон икки ардыгар атаҕастабыл суох буолуохтаах. Барыта уопсай сүбэнэн, эйэнэн оҥоһуллуохтаах. Билигин эдэр дьон бииргэ олорон көрөн, майгыларын билсэн баран холбоһоллор. Оттон сорохтор бастакы кыыһырсыы, эр киһи илиинэн киирбитин кэннэ бырастыы гынан улахан сыыһаны оҥороллорун уйулҕа үлэһиттэрэ үгүстүк бэлиэтииллэр. Ол түмүгэр тулаайах хаалбыт оҕолор, арахсыы, ардыгар киһи өлүүлээх иэдээннэр тахсаллар. Эр киһи илиитинэн киирдэҕинэ, эргиллэн көрбөккө арахсыллыахтаах. Дьахтары кытта тэҥҥэ аахсар, илиитинэн киирэр эр киһи маны кыра сааһыттан көрө улааппыт буолуон сөп диэн сабаҕалыыллар психологтар. Ийэтэ атаҕастанарын көрө улааппыт уол төһө да ийэтин көмүскэһэ санаатар, улаатан баран дьахтарга илиинэн киириэххэ сөп диэн өйдөбүллээх улаатар. Оттон оннугу көрө улааппыт кыыс, маннык буолуохтаах диэн тулуйа улаатар.

Үтүктүү олох сиэртибэлэрэ

Социальнай ситим үгүс дьахтар олоҕор бэйэни итэҕэс курдук сананыыны эмиэ үөскэтэрин эспиэрдэр бэлиэтииллэр. Кимиэхэ эрэ төрөөбүт күнүгэр кэргэнэ көмүс, саҕынньах бэлэхтиир буоллаҕына, ким эрэ кэргэнэ төрүт да умнан эҕэрдэлээмиэн сөп. Дьахталлар аны туран киһиргэс муҥутааннар туох бэлэх-туһах туппуттарын барытын социальнай ситимҥэ таһаарар үгэстээхтэр. Биир өрөспүүбүлүкэ иһигэр кимнээх эрэ киинэ курдук олороллор, оттон кимнээх эрэ туохтара да суох. Көрдөрүнньүк олох сиэртибэлэрэ мантан тахсаллар. Дьахталлар бэйэлэрэ да билбэттэринэн социальнай ситимҥэ көстөр атын кэрэ аҥаардарга ордук саныыр буолаллар. Оттон ордук санааһын — бэйэни иһиттэн сиэнии буоларын, ис турук мөлтөөбүтүн туоһулуур. Киһи бэйэтин олоҕунан олоруохтаах диэн уйулҕа үлэһиттэрэ этэллэр. Үтүктүү (олох сиэртибэтэ буолуу) — бүгүҥҥү күнү сүтэрии.

Дьиэ кэргэн эйгэтин тэрийии

Урут оскуолаларга “Кыыс Куо”, “Үрүҥ Уолан” курдук кыыһы, уолу арааран үөрэтэр уруоктар бааллара. Манна кыргыттар иискэ, ас астыырга, оттон уолаттар уһанарга үөрэнэллэрэ. Оҕо тугу эрэ сатыы улааттаҕына, кини олоххо тирэхтээх буолар. Оҕону кыра сааһыттан дьиэ кэргэн эйгэтигэр сыһыаран үөрэтии барыахтаах. Ийэ, аҕа киэһэтин төлөпүөҥҥэ умса түһэр буоллахтарына, оҕо бэйэтин сайыннарар кыаҕа суох. Остуол тула олорон сэһэргэһии, бииргэ түмсэн аһааһын курдук өйдөбүллэр оҕоҕо дьиэ кэргэн сыаннаһын үөскэтэр. Оҕо олоҕо оскуоланан эрэ муҥурданыа суохтаах. Кини дьиэ кэргэн олоҕор бүттүүнүгэр кыттыһыахтаах. Үлэ, бырааһынньык, атын да тэрээһиннэр барыта төрөппүттэр сүбэлэринэн, оҕолор көмөлөрүнэн оҥоһулуннаҕына, олоххо тирэхтээх, дьаһаллаах оҕолору иитэн таһаарыахпыт.