Кэрэ аҥаардар, эр киһи атаҕастабылын тулуйумаҥ!

Былыр, 17-18-19 үйэлэргэ саха дьахтара үс хос батталга олорорун туһунан саха реалист суруйааччылара айымньыларга суруйбуттарын ааҕан эрэ билэбит. Оччолорго саха дьахтара ыраахтааҕы, баай уонна эрин батталыгар олорбут эбит буоллаҕына, билигин  ити кэмтэн туох уларыйда, батталга олорор дьахтар төһө элбэҕий? 

Сутурук сокуона уонна статистика

Арассыыйаҕа  дьахтар быраабын көмүскүүр со­­куон суох. Ол эрээри правовой нуормаларга дьиэ иһинээҕи атаҕастабылга дьайар быраап баар. Ол курдук, киһи доруобуйатыгар эчэйиини оҥоруу иһин эппиэтинэскэ тардыллыахха сөп. Дойду үрдүнэн дьиэ кэргэҥҥэ дьахтар атаҕастаныыта үгүстүк көстөр. Дьахтары атаҕастаа­һын, охсуу, тэбии иһин административнай эппиэтинэскэ тардыллыахха сөп. Буруйданааччы 10-15 сууккаҕа диэри хаайыллыан, ону таһынан, 5-30 тыһ. солк. диэри ыстарааптаныан сөп. Ону сэргэ 60-120 чааска диэри күһэлэҥ үлэҕэ ананыан сөп. РФ Холуобунай кодексатыгар сурулларынан, дьиэ кэргэн иһигэр атаҕастабыл хатыланар буоллаҕына, 116.1 ыстатыйа хараҕынан ыста­раап суумата үрдээн, күһэлэҥ үлэ чааһа элбээн биэрэр. Ону таһынан, хаайыы болдьоҕо үс ыйга диэри уһуур. Статистика көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа хас биирдии бэһис дьахтар дьиэ кэргэнигэр атаҕастабылы көрсөр. Маны сэргэ, ­учуонайдар быһаарбыттарынан, бу сыыппараҕа арыгы дьайыыта улахан. Арыгы иһэр эр киһи хайаан даҕаны кэргэнин кытта кыыһырсар уонна илиитинэн киирэр диэн бы­­һаарбыттар. Дьахтар аймах 25%-на кэргэниттэн ылбыт эчэйиилэрин улахаҥҥа уурбат, онон киэҥ араҥаҕа таһаарбат. 8%-на дьиэ кэргэн аатын-­суолун харыстаан үҥсүбэт, 6%-на – арахсыыттан куттанар, 5%-на үҥүстэхпинэ өссө күүскэ атаҕастаныам диэн куттанар.

Казахстаҥҥа тахсыбыт иэдээн

Арассыыйа араас куораттарыгар эрдэрин илиилэриттэн үгүс дьахтар суорума суолланар. Бу соторутаа­ҕыта Казахстаҥҥа, кэргэнин илиититтэн эдэркээн Салтанат Нукенова олохтон туораабыта. Кэргэнэ Куандык Бишимбаев  сидьиҥник кырбаан өлөрбүт сураҕа тилийэ көппүтэ. Бу иэдээннээх быһылаан кэннэ биллибитинэн, эрэ буолуох­сут илиитин өрүү көтөҕөрө, дьахтар хаста даҕаны арахсан туспа олоро сылдьыбыт сураҕа дьэ, биллибитэ. Эдэркээн Салтанат илиитинэн киирэр кэргэнин өрүү бырас­тыы гынар эбит, өлөр быатыгар арахсан баран эйэлэһэн төттөрү кэлээхтээбит…

Саха сиригэр тахсыбыт иэдээннэр…

Маныаха майгынныыр ынырык иэдээн биһиги өрөспүүбүлүкэбит Сунтаар улууһугар икки сыллааҕыта буолбута. Эмиэ күнүүттэн сылтаан эр киһи бииргэ олорор кыыһын сидьиҥник кыр­­баан өлөрбүтэ. Былырыын икки оҕолоох аҕа дьиэтигэр кэргэнин кырбаан өлүүгэ тиэрдибитин туһунан социальнай ситим туолбута. Бу сотору­тааҕыта эдэр дьахтары бииргэ олорор киһитэ табаарыһын кытта көмөлөөн эмиэ сидьиҥник өлөрбүттэрэ. Хомойуох иһин, маннык  ынырык быһылааннар киһи өллөҕүнэ биирдэ эрэ киэҥ эйгэҕэ биллэллэр. Оттон төһөлөөх дьахтар билигин даҕаны кэргэттэриттэн атаҕастана олорорун ким да билбэт. Үксүгэр, дьахтар бэйэтэ буруйдаах этэ диэн буолар.

Дьахтар тоҕо бырастыы гынарый?

Дьахтар былыр-былыргыттан иэримэ дьиэни иччи­лиир, оҕо-уруу төрөтөр аналлаах буолан өрүү эйэлээх эйгэни тарҕатарга дьулуһар. Дьахтар эрэ барыта сымнаҕас майгылаах, кинини өйдүүр эр ки­­һиэхэ түбэспэт. Билсиһии кэмигэр үгүс эр киһи дьиҥ майгытын кистиир. Бары үтүө өрүтүн көрдөрөн кини кэргэн ыларын туһунан уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэ­тииллэр. Дьиэ иһигэр өйдөспөт быһыы-майгы хаһан баҕарар тахсыан сөп. Ол эрээри кэрээниттэн тахсыбыт, дьахтары охсуохха сөп диэн өйдөбүллээх улааппыт эр киһи кэргэнигэр илиитин көтөҕөр. Үгүс өттүгэр дьахтар барахсан арахсар туһунан быһаарыныы ылынарыгар кини социальнай өттүнэн көмүскэлэ суоҕа дьа­йыан сөп. Дьахтар тоҕо бы­­растыы гынарый? Барар-кэлэр сирэ суоҕуттан, кыра саас­таах оҕолордооҕуттан, кинини өйүүр чугас дьоно суоҕуттан  атаҕастабылы тулуйа олорор. Харах уулаах айдаан кэнниттэн үгүс дьахтар эйэлэһэн кэргэнигэр төннөр. Ити биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тахсыбыт дьахталлар өлүүлээх иэдээннэр барыта эйэлэһэн төннүү түмүгэр тахсыбыттара…

Кыһалҕалаахха көмөлөһөбүт!

Александр Киевенко, ыарахан балаһыанньаҕа түбэс­пит дьиэ кэргэҥҥэ көмө оҥорор «Алмаз» киин юриһа:

– Биһиги кииммит уустук балаһыанньаҕа түбэс­пит дьоҥҥо сүбэ-ама биэрэн, докумуон толоруутугар тус­таах көмөлөрү оҥорор. Күҥҥэ ардыгар 15 киһиэхэ тиийэ  сүбэ-­ама, көмө көрдөөн эри­йэр, кэлэн барар. Ыйга уопсайа 60-ча киһи кэлэр. Кииммитигэр  уйулҕа үлэһитэ, педагог уонна юрист босхо өҥөлөрө оҥоһуллар. Биһиги өрөспүүбүлүкэ үгүс былаас уорганын кытта ыкса үлэлэһэ олоробут. Биһиги  маннык уустук балаһыанньаҕа тү­­бэспит дьону, чуолаан барар-кэлэр сирэ суох буолбут, кэргэттэриттэн атаҕастанар оҕолордоох ийэлэри, оҕо күүтэр кыргыттары хадатаайыстыбалаан «Азия-Саха оҕолоро» пуондатын нөҥүө үлэлиир  дьахталларга аналлаах приюкка ыытабыт.

Мария Чемпина, уустук балаһыанньаҕа түбэс­пит дьахталларга көмөлөһөр приют куратора:

– Биһиги приюппут 2020 сылтан  “Азия-Саха оҕолоро” пуонда нөҥүө үлэлиир. Чуолаан куораппыт граннарынан, субсидиятынан үбүлэнэн үлэ­лиир судаарыстыбаннайа суох тэрилтэ буолабыт. Ол курдук уустук балаһыанньаҕа түбэс­пит ийэлэргэ, оҕо күүтэр кыргыттарга көмөлөһөбүт. 2020 сылтан күн бүгүнүгэр диэри 161 ийэ кэлэн олорон ааспыта. Балартан 53 дьахтар кэргэттэрин кырыктаах сыһыаннарыттан куотан кэлбитэ. Бэлиэтээн эттэххэ, үгүс ийэлэр тустаах көмөнү, сүбэни-­аманы ылан оннуларын-дьаһахтарын түргэнник булааччылар. Биһиги манна чуолаан сааһын ситэ илик оҕолордоох ийэлэри  ылабыт. Билигин үс дьахтар олорор. Олортон биирдэс­тэрэ оҕо күүтэр. Икки ийэ оҕолорун кытта олороллор. Үгүс дьахтар дьиэ-уот кыһалҕатыттан сылтаан уустук балаһыанньаҕа түбэһэр. Холобур, билигин биир ийэ оҕотун кытта олунньуттан олорор. Иккис ийэ атыр­дьах ыйын бүтүүтэ кэлбитэ. Үгүс киһи биһиги приюппут туһунан билбэт. Дьахталлар орто саастарын уопсай сыыппаранан этэр буоллахха, үгүстэрэ отуттарын саҥа ааспыт ийэлэр буолаллар. Кыһалҕалаах ийэлэргэ көмөлөһөргө бэлэммит. Биһиги приюппут аадырыһын биллэр төрүөтүнэн биэрбэппит, ардыгар кэргэттэрэ ирдэһэн көрдүү кэлээччилэр. Онон төлөпүөммүт нүөмэрин эрэ биэрэбит: 89248983917.

Светлана Лонкунова, дьиэ кэргэн психолога:

– Дьахтар эр киһи атаҕастабылын тоҕо тулуйарый? Бу барыта дьахтар ис тирэҕэ суоҕуттан тахсар дии саныыбын. Дьахтар сүбэлэтэр-амалатар, кинини өйүүр чугас дьоно суох буоллаҕына, эр киһи кырыктаах сыһыанын тулуйан олорор. Кини атын киһиттэн тутулуктаах буолан хаалар. Ордук үп-харчы, дьиэ-уот кыһалҕата манна сүрүн оруолу оонньуур. Онон  дьахтар оҕолорун тустарыгар, бэйэтин туһугар куһаҕан сыһыаны тулуйуо суохтаах. Ол туһуттан өй-санаа өттүнэн тирэхтээх буоларга дьулуһуохтаах.