Салгыы
Кэрэ сэбэрэлээх Дыгыйык удаҕан

Кэрэ сэбэрэлээх Дыгыйык удаҕан

Ааптар:
28.01.2023, 18:00
Бөлөххө киир:

Люба Борисова «Кэрэни көрбүт» уус-уран киинэтэ киэҥ экраҥҥа тахсыаҕыттан элбэх ырытыыны күөдьүттэ, үйэ анараа буолан ааспыт олоххо-дьаһахха интэриэһи үөскэттэ. Киинэ биир ордук долгутуулаах түгэнин – Дыгыйык удаҕаны тургутуу сыанатын элбэх киһи сэҥээрбит. Саха тыйаатырын артыыската Ньургуйаана Шадрина толорбут оруола дьон өйүгэр иҥмит ойуун, удаҕан уобараһыттан чыҥха атын буолан туспа мөккүөрдэри үөскэттэ. “Дүҥүрэ суох, үрүҥ былаачыйалаах кырасаабысса – ама маннык удаҕан баар үһү дуо?” диэн ыйытыыга режиссер Люба Борисова бу курдук хоруйдуур: “Дыгыйык – мин айбыт дьоруойум буолбатах, дьиҥнээх, ити кэпсэнэр кэмнэргэ олоро сылдьыбыт дьахтар…”

НОМОХХО КЭПСЭММИТ, СУРУККА КИИРБИТ

Кырдьык, Дыгыйык удаҕан дьиҥнээх олоро сылдьыбыт киһи буолара саарбаҕа суох. Кини туһунан үгүс ахтыылар бааллар, билигин киниттэн төрүттээх дьон, ыраах чугас аймахтара бааллар. Пааспарга киирбит аата Кампеева Прасковья Егоровна. Араас ахтыыларга сигэнэн, Дыгыйык удаҕан бэйэтэ Тааттаттан төрүттээх уонна Чурапчы Болтоҥотугар ки­­йиит буолан кэлбит дьахтар диэн билэбит. Атын ахтыыларга бэйэтэ Болтоҥоттон төрүттээх курдук. “Таатта отоһуттара” диэн кинигэҕэ бииргэ төрөөбүтэ Баһымыар Баһылай диэн оҕонньор маннык кэпсээбит: “Эдьиийбин Бокуойаны, ол Болтоҥоҕо баар чугас аймахтарбыт, былыргы үгэһинэн, хотон түннүгүнэн “уоран” илдьэннэр оҕо оҥостубуттара”. Элбэх оҕоттон үһүө­йэх тыыннаах хаалбыттар үһү. Эдьиийэ сыл аайы кэлэн ыалдьыттыыра, уруумсах, амарах сүрэхтээх этэ диэн ахтыбыт.

Дыгыйык удаҕан кэрэ көстүүлээх, толуу көрүҥнээх саха дьахтара эбит. Кыра да, улахан да ыарыылары ырыатынан-үҥкүүтүнэн эмтиир, үтүөрдэр үһү. Дьиктитэ диэн, дүҥүрдэммэт эбит, ол оннугар икки ытыһын охсуна-охсуна олус кэрэтик үҥкүүлүүр идэлээҕэ үһү уонна мэнэрийэригэр, көрүүлэнэригэр үрүҥ сылгы сиэлин туттар эбит. Кыырарыгар ойуун таҥаһын таҥныбат үһү, ыраас үрүҥ таҥас кэтэрэ эбитэ үһү.

Дыгыйык удаҕан ыллаабыт ырыатын кытта истиэхпитин сөп – биллиилээх фольклор хому­йааччы, муусука чинчийээччитэ Эдуард Алексеев 1966 сыллаахха Алексеевскай оройуон (билигин Таатта улууһа) Кыйы нэһилиэгэр аатырбыт тойуксут Лука Турнин Дыгыйык удаҕан ырыатын өйүттэн ыллаан иһитиннэрбитин магнитофоҥҥа устан хаалларбыт. Ырыаны Суорун Омоллоон сурукка түһэрбит.

“УОТТААХ ХАРАХТААХ НУУЧЧАНЫ ТАҺААРЫҤ!”

Дыгыйык удаҕан туһунан үһүйээннэр үгүстэрэ ол кэминээҕи саҥа былаас ойууннааһыны утары охсуһуутун көрдөрөллөр. “Кэрэни көрбүт” киинэҕэ көстүбүт сыана дьиҥнээх буолбут түгэни уустаан-ураннаан хоһуйуу буолар. Киинэҕэ түөрт үөрэхтээх, “материалист” итэҕэллээх эдэр дьон, Дыгыйык удаҕаҥҥа итэҕэйбэттэрин аһаҕас­тык этэн, “Хомуһуҥҥун дакаастаа” диэн баайсаллар. Эрдэ үлэһэн, дьиҥнээх төбөтүнэн ыалдьар дьахтары эмтэтэ аҕалаллар. Ону удаҕан “Бииргитин туһаныам” диэн көҥүл ылар уонна, эрдэ этиллибитин курдук, иннигэр кэннигэр икки ытыһын охсуна-охсуна дыгыйан үҥкүүлээн барар. Дьахтара бастаан саппай уопсан кинини үтүктэн барар, онтон уҥан түһэр. Өйүгэр киллэрбиттэрэ, үтүөрбүт буолар. Онуоха уол итэҕэ­йэн “кырыыс­кын төттөрү ыл!” диэн ааттаһар-көрдөһөр.

Бу сыана “Таатта отоһуттара” кинигэҕэ киирбит түгэни чопчу кэриэтэ ойуулуур. Арай, удаҕаны алыбын көрдөрөргө модьуйбут дьон биллибэт орой-мэниктэр буолбатахтар, ааттара-­суоллара биллэр дьон: Куоста Сокуонньукап, Уйбаан Лааһарап, Уйбаан Онтуонап уонна Уот Субуруускай диэн ыйыллыбыттар. Константин Сокольников уонна Уот Субуруускай (Николай Кривошапкин) биллэр-көстөр ааттаах, Сэбиэскэй бы­­лаас туруутугар улахан өҥөлөөх, Былатыан Ойуунускай “Ааспыт күннэр-дьыллар” диэн ахтыытыгар ”Хайа үрүҥ кыраабат этэй – Костя Сокольниковы, хайа бандьыыт бултаспат этэй – Уот Субуруускайы?!” диэн суру­йан хаалларбыт дьоно. Кинилэр ити кэмҥэ чугас эргин биллэр-көстөр ойууннары Чөркөөххө биир-­биир ыҥыран, дьону мунньан, күһэ­йэн туран ойууннаппыттар, уонна барыларын “Аны норуоту албыннаан кыырбат буолуҥ!” диэн бараннар дүҥүрдэрин, таҥастарын былдьаан ылбыттар үһү диэн кэпсэнэр. Дьэ уонна Дыгыйык ойууҥҥа кэлэн иҥнибиттэр. Иван Антоновка маннык эппит: “Тукаам, эн хаҥас хонноҕун анныгар абааһы кыыһын кутун иҥэрдим, бэркэ уһаатаххына, аны ый эрэ оло­руоҥ” диэбит. Киһитэ ол киэһэ дьиэтигэр тиийээт, хонноҕун анныгар сүүнэ улахан искэн үөскээбитин булбут. Ыалдьан баран, удаҕаҥҥа тиийэн ааттаһан көрбүтүн, “Бэйэҥ сөбү­лэспитиҥ куһаҕаны ыларга”, – диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиспит. Ол кэнниттэн Антонов уһаабатах…

Люба Борисова киинэтин биир сүрүн дьоруойа, худуоһунньук Иван Попов бу түбэлтэ кыттыылааҕа. Дыгыйык кыырыан иннинэ “Бу дьиэҕэ олорооччулар ортолоругар уоттаах харах­таах нуучча баар эбит, ону таһаар­ыҥ” диэн соруйбут. Ону худуоһунньук бэйэтэ туран: “Эдьиэй, мин сахалары кытта эһэм, эбэм саҕаттан булкуһан улааппыт буоламмын, адьас сахалыы өйдөөх-санаалаах уонна дууһалаах киһибин, онон миигин, баһаалыс­та, үүрүмэ!” – диэн ааттаспытын ылыммыт. Ити курдук, киинэ ус­­туон иннинэ киэҥ чинчийии ыыта сылдьан, эрдэ өйүгэр ойуулаан көрбүт эпизода дьиҥнээх ахтыыларга көстөн кэлбит.

“ДЬОҤҤО ТУҺАЛААХ УДАҔАН”

Розалия Бравина “Олох уонна Өлүү саха итэҕэлигэр” кинигэтигэр күөлгэ тимирбит киһини көрдөттөрбүттэрин суруйар. Сахалар ууга былдьаммыт киһи көстүбэккэ, этэ-сиинэ сиэр-туом тутуһуллан хараллыбатын улаханнык аньыыргыыр буолан, булар ньыма барыта бүттэҕинэ, ойууннатан көрдөтөллөр эбит. Биирдэ муҥха кэмигэр киһи ууга түһэн баран көстүбэтэҕэр “Дыгыйык удаҕаны ыҥырыах” диэн этии киирбит, ол эрэн, дьулайан ким даҕаны ыҥыра барыан баҕарбатах. Ону, саамай хорсун киһиттэн… Уот Субуруускайтан көрдөспүттэр: «Дьэ, эн тылгын ылыныа, эн баран көрдөс”, – диэн. Киһилэрэ сөбүлэһэн атынан барбыт.

Дыгыйык чугас турар дьиэ­ҕэ киирэн чабычахха тобус-толору уу куттарар, туоһунан тыылаах киһи эмэгэт оҥорон ол ууга олордор уонна дьэ ал­­ҕаан барар. Онуоха били эмэгэтэ бэйэтэ эргичиҥнии түһэр. Ону Дыгыйык Субуруускайга «тут» диир уонна ботугуруу-ботугуруу күөл диэки киирэр. Кини кэнниттэн Субуруускай били чабычаҕы эмэгэттиин бэйэлиин тутан барар. Дыгыйык күөлгэ тиийэн кытылга обургу кутаа уматтарар уонна алгыы-алгыы били эмэгэти ылан күөлгэ ыытар. Дьэ туран, били аатырбыт удаҕаны көрөөрү мустубут үгүс киһи бары көрөр: эмэгэт ууга киирэн эргичиҥнии түһээт, күөл ортотун диэки уста турар. Онтон били кыракый эмэгэт сыыһа көстүбэт буола түһээтин кытта, күөл ортотугар бэрт улахан тыылаах киһи күлүгэ барыс гына түһэр. Бу киһи бэрт дохсуннук, түргэнник күөлү биир гына устан күллүргэтэр. Өр буолбат, удаҕаннара ботугуруу туран, өрө хаһыытыы түһэр да, били хара киһи сүтэн хаалар — эмэгэттэрэ эмиэ көстөн кэлэр. Эмэгэт кытыы диэки дьулуруйа устан иһэрин көрөн тураллар. Онуоха арай эмэгэт кэнниттэн туох эрэ хараарыҥныыр. Өйдөөн көрбүттэрэ, били сүтүктээх киһилэрэ өрө дагдайан иһэр буолар. Дьэ, бу киһилэрин көмөн кэбиһэллэр. Субуруускай Дыгыйыкка бэчээттээх сэбиэскэй кумааҕыны туттарар, албыннаабат, дьоҥҥо туһа­лаах удаҕан диэн”.

Э!
Эттээх ат илин көҕүлүгэр олорботум,
уолан киһи сирдьиттэммэтим,
Сэбирдэх халҕаннарын сэгэтэн киирэммин
Көй бараан ордууларын отто көҕүлүн үрдүгэр олорбутум
Түүл түһээн бит биттэммэтэх эрэйбин ньи!
Мин диэтэх эрэйдээх хотой төрөөбүт
тэҥкэ хара маһын үрдүгэр
Аҕыс чампарыктаах Таҥха хаан биһиккэ
таҥнары бигэнэн үөскээн бараммын
Куппун-сүрбүн кумунаммын,
эрэйдээх-энэллээх эҥэлгэннэнэн
эппин эһэн эрэбин,
эдьиийдэрим, иэйиэхситтэриэм!
Аан Алахсын хотун аҕастарым,
анараа саныыр буолаайаҕытый ньи!

(ырыа толору тиэксин, аудиофайлын http://eduard.alekseyev.org саайтка киирэн сэргиэххитин сөп).

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
Бары сонуннар
Салгыы
29 марта
  • -11°C
  • Ощущается: -18°Влажность: 40% Скорость ветра: 6 м/с

Сообщить об опечатке

Текст, который будет отправлен нашим редакторам: