Кэрэмэс Сыдьаай: “Дьоруойдар ардыгар бэйэҕин хамсаталлар”

Саха сирин үгүс олохтооҕо бу күннэргэ саха тэлэбиидэнньэтигэр “Уот Дьулустаан” сэрийээл кэлэр кэмин кэтэһиинэн олорор диэтэххэ, омун буолбата буолуо. Онтон тыйаатыр таҥас ыйыыр сиртэн саҕаланар буоллаҕына, сэрийээл ситиһиитэ сценарийы суруйууттан саҕаланар.
Бүгүн биһиэхэ “Уот Дьулустаан” сценариһа Катерина Григорьева-Кэрэмэс Сыдьаай ыалдьыттыыр.

— Катерина, эйигин үгүс киһи суруналыыс, Саха сирин тэлэбиидэнньэтин биир сүрүн эрэдээктэрин быһыытынан билэр. Бу идэҕэ хайдах кэлбиккиний?
— Суруналыыс буолар баҕа санаа миэхэ кыра эрдэхпиттэн баара, алын кылаастарга «эдэр кэрэспэдьиэн» (юнкор) этим. Суруналыыс буолар эбиппин диэн бигэ санаабын 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан ылыммытым. Сахалыы хаһыаты наһаа сөбүлээн ааҕарым, ол 4-с кылааспыттан саҕалаан «Бэлэм буол», кэлин улаатан баран «Эдэр коммунист», «Молодежь Якутии» хаһыаттарга суруйбуппун бэчээттииллэрэ. Ол саҕана бэчээт инники күөҥҥэ сылдьар буолан, хаһыакка үлэлиэм дии саныырым. Ол да буоллар, тэлэбиисэргэ диктор Виктория Максимованы сиэркилэ иннигэр олорон үтүктэрбин өйдүүбүн. Оҕо эрдэхпиттэн «Кыталык» ансаамбыл саамай аатырар-сураҕырар кэмигэр дьарыктаммытым, өрөспүүбүлүкэ тас өттугэр да, Саха сиригэр да элбэхтик гостуруолга сылдьыбытым. Оскуолабын бүтэрэн баран дойдубар Майаҕа, улуус хаһыатын эрэдээксийэтигэр үлэлээбитим үчүгэй оскуола буолбута. Онтон баҕа санаабын толорон, Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннй университекка суруналыыстыка салаатыгар киирбитим.
«Саха» Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньаҕа аан бастаан 1992 сыллаахха устудьуоннуу сылдьан быраактыкаҕа кэлбитим. Чопчулаан эттэххэ, араадьыйаҕа Агафья Семеновна Птицынаҕа, онтон тэлэбиидэнньэҕэ быраактыкаламмытым. 1994 сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн тэлэбиидьэннэҕэ «Саха сирэ» сонуну биэрэр эрэдээксийэтигэр үлэлии киирбитим. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри сөбүлүүр идэбинэн айа-тута сылдьабын. Биллэн турар, бу кэм тухары хампаанньа иһигэр үлэлиир хайысхам уларыйар этэ. «Саха сирэ» сонун биэриитигэр уонтан тахса сыл үлэлээбитим. Быһа эпииринэн тахсар “Чэгиэн” биэриим бэйэтин кэмигэр интириэһинэй бырайыак этэ. «Айылгы» диэн документальнай циклгэ эмиэ үлэлээбитим. Кыратык тохтуу түһэн баран, сэрийээллэри устар устуудьуйаҕа көспүтүм. Онон, биир эрэ хайысханы тутуспакка,  үлэ үөһүгэр сырыттым.

-Бииргэ төрөөбүт Кривогорницыннар бары сонуну киэҥник тарҕатар эйгэҕэ үлэлииргитин билэбит.
-Оннук. Убайым Иван Кривогорницын өр сылларга тэлэбиидьэннэҕэ : СТВ ханаалга «Орто дойду», «Мастер ТВ», «Столица» устуудьуйалары тэрийсибитэ, салайбыта, билигин Национальнай бибилэтиэкэ Медиакиинигэр айымньылаахтык үлэлиир, документальнай киинэ режиссера. Быраатым Руслан Кривогорницын хаартыскаҕа түһэрэр идэлээҕэ. Бэчээт дьиэтэ киниэхэ иккис дьиэтин кэриэтэ этэ. «Эхо столицы», «Вся республика», «Наше время» хаһыаттарга үлэлээбитэ. Онтон Родион Юрьевич «Спортивная Якутия», «Саха сирэ» хаһыакка кылаабынай эрэдээктэрдээбитэ. Билигин «Саха» НКИХ архыыбыгар үлэлээн, телеграм-ханаал үлэтин сүрүннүүр. Успуорт эйгэтигэр сыһыаннаах элбэх улахан кинигэни суруйан таһаарда.

Сэрийээллэр, сэрийээллэр…

-Кэнники кэмҥэ саха тэлэбиидьэннэтигэр сахалыы сэрийээллэри уһулаҥҥыт улахан сэргэхсийии буолла. Дьэ, хайдах саҕаламмытай?
-Сэрийээл сулууспата 2019 с тэриллибитэ. Онтон ыла саха көрөөччүтүн дьүүлүгэр барыта 24 уус-уран сэрийээл таҕыста. Оттон «Уот Дьулустаан» 2025-с сылга-25-с сэрийээл буолан эпииргэ тахсыбыта хайдах эрэ ураты эбит.
Тус бэйэм икки сэрийээлгэ сценарий суруйдум. Бу иннинэ алтынньыга «Хирурдар» тахсыбыттара. Ол эрээри, дьиҥэр, бастаан «Уот Дьулустааны» суруйан саҕалаабытым.
Кэккэ төрүөттэринэн наһаа өр суруйдум, 2020 с. ыла элбэхтэ уларыппытым, көннөрбүтүм.
Сэрийээл сценарийа хайдах суруллуохтааҕын иҥэн-тоҥон үчүгэйдик билбэт буоллахпыт. Олох атын көрүүнү, үөрэҕи ирдиир идэ. Ону баһылыахха наада. Үгүс саха киинэтин суруйбут, анал үөрэхтээх, идэтийбит улахан сценарист Мария Находкина ыыппыт кууруһугар үөрэнэн, элбэҕи билбиппит. Былырыын култуура уонна ускуустуба Арктикатааҕы судаарыстыбаннай институтугар сценарий лабораториятын тэрийбиттэригэр биир ый дьарыктаммыппыт. Соторутааҕыта салалтабыт тэлэбиидэнньэ үлэһиттэрин Санкт-Петербурга киинэ уонна тэлэбиидэнньэ үөрэҕин кыһатыгар ыытан кууруска үөрэттэрдэ. Итинник анал үөрэх баар буолан уонна салалтабыт өйөөн, сэрийээл жанр быһыытынан сайдар, сэрийээлбит сулууспата ситэр-хотор.

“Уот Дьулустаан”

-Тоҕо чуолаан «Уот Дьулустааны» талбыккыный?
-Мин урут-уруккуттан: «Саха киинэтигэр да, сэрийээлгэ да уус-уран литература айымньытын устан экраҥҥа тоҕо көрдөрбөттөрүй?», -– дии саныырым. Ол гынан баран, ити эттэххэ эрэ дөбөҥ: ыллыҥ да суруйбат, ыллыҥ да устубат эбиккин. Онон «Саха» НКИХ «Уот Дьулустааны» устуута сэрийээл сулууспата үрдүк таһымҥа тахсыбытын туоһулуур.
Тыл үөрэҕин билимин дуоктора, литератураны чинчийээччи Анастасия Мырееваҕа сценарий суруйарга суруйааччылар айымньыларын көрдүүрүм туһунан эппитим. Анастасия Никитична Саха сирин норуодунай суруйааччыта Николай Мординов-Амма Аччыгыйа дьиҥнээх олоххо олоҕуран суруйбут «Алдьархай» сэһэнигэр суруйуохха сөбүн эппитэ. Ону ааҕан бараммын, сэрийээлгэ формата арыый барсыбат дии санаабытым. Онуоха Анастасия Никитична: «Билиҥҥи кэмҥэ арыый умнулла быһыытыйбыт, ол эрэн олус талааннаах Валентина Гаврильева «Уот Дьулустаана» наһаа үчүгэй киинэ буолуо этэ», -– диэн сүбэлээбитэ. Филология билимин дуоктара, доцент Валентина Семенова: «Ситэ сыаналамматах айымньы. Саамай сөпкө талбыккын», — диэн сэргээбитэ. Онон кинилэргэ улаханнык махтанабын. Валентина Гаврильева идэтийбит суруйааччы, сорох ааҕааччы, баҕар, умнубута буолуо эрээри, кинини кириитиктэр үрдүктүк сыаналыыллар. Кини атын да айымньыта киһи болҕомтотун тардар.
«Уот Дьулустаан» 20 сериянан таҕыста. Айымньы суруллубут кээмэйинэн биир киинэни оҥоруохха сөп этэ, оттон сэрийээлгэ уһун кээмэйдээх айымньы наада. Ол иһин, олох атын сюжетнай линиялары, эбии дьоруойдары киллэрэн биэрдибит. Ол гынан баран, айымньы иннэ-кэннэ улаханнык уларыйбата. Кинигэни аахпыт дьон өйдүөхтэрэ. Манна сыһыаран эттэххэ, Ньурба тыйаатырын режиссера Юрий Макаров 1991 сыллаахха Ньурба тыйаатырыгар туруорбут биир ордук аатырбыт испэктээгэ «Уот Дьулустаан» этэ. Онтон 33 сыл буолан баран, кини уола Алгыс Макаров Аҥаар Хараҕы оонньоото. Алгыс дьиҥэр ханнык киинэҕэ дуу, сэрийээлгэ дуу уһулларын билбэккэ эрэ кастиҥҥа кэлэн баран,  улаханнык соһуйбут этэ. Онон чахчыта, туох эрэ үөһээттэн ыйыллар ситим баар курдук.

— Дьон суруйуутуттан көрдөххө, үгүстэрэ «Уот Дьулустааны» тута сөбүлээбиттэр. Ол төрүөтэ туох буолуой?
— Мин санаабар, кэпсэнэр кэмэ: ХХ үйэ саҕаланыыта интэриэһинэй. Бу көстөр кэм саха дьонугар урут сэбиэскэй саҕана соччо биллибэт, арыый сабыылаах курдуга уонна билигин да ырааттар ыраатан истэҕэ. Ол иһин, өбүгэлэрбит олорон ааспыт кэмнэрин көрдөрөр сэрийээли дьон ылынна дии саныыбын. Кинигэҕэ ханнык кэм ойууланара чопчу ыйыллыбат. Ону бэйэм Ньукуу уолчааны өрөбөлүүссүйэ иннинэ, 1900 сыллаахха төрөөбүт курдук оҥордум. Ити кэми улаханнык билбэт дьон сороҕор эбэн-сабан, өйтөн оҥорон суруйбут, устубут буолуохпутун эмиэ сөп. Уус-уран киинэ олоҕу хайдах баарынан дьиҥнээхтик көрдөрүөн сөп (реалистическай), онтон уһун сэрийээл арыый омуннаах-төлөннөөх, үлүннэриилээх, эбиилээх-сабыылаах буолуон сөп диэн толкуйдуубун.
Аныгы тыллары кыбыталлар диэн сэмэлииллэрин, биллэн турар, ылынабыт. Артыыстар син биир сценарий тылларын сыыска-буорга түһэрбэккэ эрэ кыайан саҥарбаттар, уһун уонна элбэх тиэкиһи хайдах тахсарынан бэйэлэрин тылларынан саҥараллар.
Мин Ньукууну оонньообут уолчааҥҥа Айтал Софроновка наһаа махталлаахпын. Оруолга оҕону булар уустук. Оҕо оруоллаах сценарийы устар куруук ыарахаттардаах буолар. Тоҕо диэтэххэ, сахалыы саҥарар, бэлэм тиэкиһи ааҕар, тыла холкутук өҕүллэр оҕо билигин аҕыйах, онно эбии өссө бу улахан оруол ис хоһоонун, суолтатын өйдөөн оонньуон наада. Онон Айтал — маладьыас.
Сэрийээл — уопсай хамаанда үлэтэ. Режиссер Елена Эверстова, сүрүн продюсер Марфа Пермякова сценарийга бэйэлэрин көрүүлэрин киллэрэн, санааларын этэн ситэрсэн биэрбиттэрэ . Онон холбоһуктаах үлэнэн сценарий биэс төгүл уларыйан бүтэһиктээхтик түмүктэммитэ. Оператордар Дмитрий Сергучев, Гаврил Дьячков, звукооператор Харысхан Нохсоров, звукорежиссер Данил Еремеев, продюсер Уйгулаана Портнягина, худуоһунньук Валерия Черова сайын олох ыгым болдьоххо Таатта Чөркөөҕөр көһөн тахсан күнүстэри-түүннэри сүрдээх бэриниилээхтик, ылларан туран үлэлээтилэр. Сэрийээли устуу элбэх тэрээһини, үбү-харчыны эрэйэр. Бэлэм локацияларбыт уонна көстүүмнэрбит бэйэбитигэр суохтар. Хата, көстүүмнэри тыйаатырдарбыт уонна “Сахафильм” уларыстылар. Онон урукку кэми сэрийээл оҥорууга биһиги бастакы уопуппут, сыыһа-халты да баар буоллаҕына, көрөөччүлэрбит өйдүөхтэрэ диэн эрэнэбит.

-Сценарийгын суруйа олорон, оруолларга ханнык артыыс оонньуохтааҕын хараххар көрөр этиҥ дуо?
-Ойуулан көрөбүн уонна дьиэбэр ким да суоҕуна доргуччу ааҕар идэлээхпин. Кэпсэтиигэ туох эмит сыыһа иһиллэр эбит дии санаатахпына, көннөрө сатыыбын.
Режиссер уонна продюсер оруолларга артыыстарга таба тайаммыттарын көрөөччүлэр бэлиэтииллэр. Елена Эверстова сүрүн дьоруойдар уобарастара уустугун өйдөөн, бу оруолга үксүгэр идэдийбит артыыс оонньуохтаах диэн сценарийы ааҕаат эппитэ. Ол да иһин, Саха тыйаатырын, Ньурбатааҕы көһө сылдьар тыйаатыр уонна Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыстарын талбыттара. Көрөөччүлэрбит Ылдьаананы оонньуур Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа Екатерина Семенованы арыллан оонньообутун астына бэлиэтииллэр.

“Хирурдар”

-“Хирурдар” сэрийээлгэ олус сонун тиэмэ таарыллыбыта.
-“Уот Дьулустаан” сценарийбын туттаран баран, атын сценарийы суруйуохтаах этим. Ити кэмҥэ учаастактааҕы полиция туһунан Октябрина Шестакова сценарийынан “Омоон суоллар” диэн олус табыллыбыт сэрийээл уһулла сылдьара. Бу сэрийээли кэлин эпииргэ тахсыбытыгар дьон наһаа сөбүлээбитэ. Онон, атын да идэ туһунан салгыы устуохха сөп эбит диэн буолбута.
Мин онно үрүҥ халааттаах аанньаллар тустарынан суруйар эбиппин диэн быһаарыммытым. “Чэгиэн” биэриигэ өр сылларга үлэлээн, быраастары кытары чугастык алтыһабын, кыра эрдэхпиттэн ити эйгэни билэбин, ийэм —  эмчит. Олоххо араас буолар, биир эмэ куһаҕан түгэнтэн сылтаан, быраастары баһааҕырдар, аҥаардастыы  буруйдуур суол элбэхтик тахсааччы. Отттон хамсык кэмэ эмчит, быраас идэтэ хайдах курдук суолталааҕын, наадалааҕын көрдөрбүтэ, быраас престиһэ арыый үрдээтэ дии саныыбын. Бэйэм эмиэ эмтэнээччи быһыытынан кинилэр үлэлэрин чугастык ылынабын. Ол иһин, дьиҥнээх быраас уобараһын, чуолаан хирурдары, көрдөрүөхпүн наһаа баҕарбытым. Хирурдар – олох уонна өлүү икки ардыгар туруулаһар дьон. Айылҕаттан айдарыылаах, илиитигэр талааннаах, дириҥ өйдөөх эрэ киһи ситиһиилээх хирург буолар дии саныыбын.
“Уот Дьулустааҥҥа” тэҥнээтэххэ, син түргэнник суруйбутум эрээри, бэйэтэ уустуктардаах этэ, сэрийээл суруйарга уһун тыыннаах буолуохха наада. Киһи хайдах эрэ эстэр, сылайар кэмэ кэлэр, этэргэ дылы, буксуйан, батыллан хаалаҕын. Биир идэлээхтэрбин кытары кэпсэттэххэ, барыларыгар оннук баар эбит. Ис туруккунан сценарийыҥ эрэ сюжетынан олорор буолан хаалаҕын, дьоруойдаргын хамнатаҕын эбэтэр дьоруойдар эйигин хамсаталлар, эйигин батыһа сылдьар курдуктар. Итинник түгэннэргэ дьиэҥ-уотуҥ, дьонуҥ-сэргэҥ умнууга хаалар, сыҕарыйар түгэнэ баар буолар.
-Сэрийээл көстөн бүппүтүн кэннэ туох санаа киирэрий?
-Үлэҕин туттаран баран, хайдах эрэ сүгэһэргин түһэрбит курдук буолаҕын. Ол гынан баран, сэрийээли устуу хаамыыта уһун-киэҥ. Сценарийгын туттарбытыҥ кэннэ артыыстары талаллар, устуу саҕаланар, онтон бүтэһиктээҕин таҥаллар. Онно мин улаханнык кыттыспаппын, режиссер уонна продюсер быһаараллар. Сэрийээлгэр онно син биир долгуйаҕын: хайдах эрэ төрөппүт оҕоҕун атын киһиэхэ биэрэн баран, кэлин ол оҕоҥ улааппытын көрөр курдук буолар эбит. Аны кэм чугаһаан истэҕин аайы долгуйарыҥ күүһүрэр. Көрөөччүлэргин кытары тэҥҥэ көрөр долгутуулаах эбит, олох ураты турукка киирэҕин.
Валентина Николаевна Гаврильеваттан көҥүлүн, кини алгыһын ылан баран суруйууну, устууну саҕалаабыппыт. Кини идэтийбит суруйааччы буолан “Айымньы уонна сэрийээл сценарийа, уһуллуута ураты, тус-туспа жанр буоларын өйдүүбүн”, — диэн сөбүлэспитэ. Ааспыт сылга 80 сааһын туолбут ытык суруйааччыбытыгар кини айымньыта сэрийээл буолан тахсыыта эмиэ ураты иэйиини, үөрүүнү аҕалбыт буолуохтаах дии саныыбыт. Дьокуускайга Кырдьаҕастар дьиэлэригэр олорор киһи санаатын көтөхтөхпүт, ааҕааччыларын кытары далаһаны уурдахпыт диэн кини туһугар бэйэбит да үөрэбит.
Оттон бэйэбэр икки үлэм сэрийээл буолан утуу-субуу тахсан, дьикти абылаҥнаах кэм кэллэ дии саныыбын. Урут суруналыыс эбит буоллахпына, билигин сценарист быһыытынан олоҕум атын кэрдиис кэмэ саҕаламмытын курдук ылынабын.
-Кэрэмэс Сыдьаай диэн ааккын хайдах ылыммыккыный?
—Ханнык баҕарар киһи бэйэтин төрүттэрин, өбүгэлэрин олорбут кэмнэрин билиэн баҕарар. “Сахалыы ааттааҕым буоллар, арай хайдах эбитэ буолуой? Хаһан эрэ атын итэҕэли ылымматахпыт буоллар, уу сахалыы аатым ким диэн буолуо этэй?..” — диэн уруккаттан толкуйдуур этим. Аҕыйах сыллааҕыта сахалыы ааты аныыр дьон баарын билбитим. Онон Иһийэ Хотун диэн айдарыылаах киһи бэйэбин кытары кэпсэтэн, төрүттэрбин көрөн баран, алгыстаах аат биэрбитэ. Иһийэ Хотун: “Кэрэмэс маанылаах Сыдьаай кыыһа диэн ааты өбүгэлэриҥ ыыттылар”, — диэбитэ. Ону кылгатан, айар ааппын Кэрэмэс Сыдьаай дэммитим. Дьон син үөрэннэ, онон чахчы мин аатым диэн итэҕэйдим, күүстээх харысхаллаах аат.

Катерина Григорьева-Кэрэмэс Сыдьаай интэриэһэ, дьарыга элбэх. Саха сирин култууратын, үгэстэрин сөргүтэн киэҥник биллибит “Көмүлүөк” хампаанньаҕа эрэкэлээмэҕэ үлэлэһэр, араас аахсы­йаны ыытарга көмөлөһөр. «Кыталык» үҥкүү ансаамбылын, уус-уран гимнастика өрөспүүбүлүкэтээҕи федерациятын үлэтигэр, о.д.а. элбэх бырайыакка кылаатын киллэрсэ сылдьар. Кэргэннээх, үс оҕолоох ыал ийэтэ.