“Кэрэни көрбүт” кэннэ санаалар

Саха киинэтэ өссө биир үрдэлгэ таҕыста. “Кэрэни көрбүт” (“Не хороните меня без Ивана”) диэн режиссер Любовь Борисова саҥа киинэтэ көрөөччүгэ тиийэ да илигинэ, “Зимний” диэн I Арассыыйатааҕы ааптарыскай киинэ аһаҕас бэстибээлигэр муҥутуур кыайыылааҕынан ааттанна. Бу кыайыы саха киинэтин Арассыыйаҕа, аан дойдуга билиниигэ өссө биир үктэл булар. Онон салгыы атын да бэстибээллэргэ хардыылыыра, араас омук көрөөччүтүн сүрэҕин сүүйэрэ өссө да иннигэр дии саныыбын.

“Кэрэни көрбүт” киинэ тыйаатырдарыгар ахсынньы 22 күнүттэн тахсыаҕа. Киинэни устааччылар саха көрөөччүтэ хайдах ылынарын эмиэ долгуйа кэтэһэр буолуохтаахтар. Тоҕо диэтэр, саха көрөөччүтэ ирдэбиллээх, сымыйанан оҥоро, киэргэтэ сатааһыны өтө көрөр, курдары билэр. Холобур, омук көрөөччүтэ киинэни режиссер хайдах көрдөрбүтүнэн ылынар, киниэхэ барыта сонун, ураты буоллаҕына, саха киһитэ бэйэтин күннээҕи олоҕун ис биэтэһин бэркэ билэр буоллаҕа. Ол эрээри, этэргэ дылы, кини кэрэни кэрэхсиирэ, үтүөнү булан көрдөҕүнэ, санаата сырдыыра, сүрэҕэ-быара сылаанньыйара хааныгар баар.

Любовь Борисова бастакы киинэтэ “Надо мною солнце не садится” диэн этэ. Бу күннээҕи түбүктээх олоххо үтүө кыырпаҕын булан көрөргө үөрэтэр, киһи дууһатын таарыйар, сырдык иэйиилэри саҕар киинэ этэ. Онон режиссер иккис киинэтэ хайдах буолуоҕун үгүс киһи кэтэспитэ.

“Кэрэни көрбүт” киинэҕэ көрөөччү, бастатан туран, сүүстэн тахса сыллааҕыта сахалар олорбут эйгэлэригэр тиийэн хаалар. Онуоха дьиэни-уоту, артыыстар таҥастарын, туттар малларын итэҕэтиилээхтик оҥорбуттар дии санаатым. Киһи хатыһара, харахха быраҕыллар алҕаһа суох.

Арай, ис хоһоонугар киирдэххэ, көрөөччү быһыытынан бииртэн мунаардым. Ыстапаан уонна өтөхтөн булбут кыыстара — иккиэн эрэйи-муҥу көрбүт, сулумах, дьадаҥы уонна син саастаах дьон быһыытынан, бэйэ-бэйэлэрин кытары холбоһон хаалыахтарын сөп этэ. Ону баара, кэм буолуо эрэ дииргэ тиийиллэр — кыыс мааны, үөрэхтээх Иван Поповы кытары эйэргэһэр, Ыстапаан баай ыал мааны, атаах кыыстарын кэргэн кэпсэтэ барар. Онон хайалара да олоҕун оҥостубакка хаалар.

Сылаас иэйиини саҕар

Бу дьиҥнээх олоххо буолбут түбэлтэни дьүһүйбүттэр, ону тэҥэ, улуу худуоһунньук, этнограф, фотограф Иван Попов уобараһын арыйар, кини  оҥорбут үтүөтүн-өҥөтүн көрдөрөр улахан сорук турар. Бу уобараһы Литваттан сылдьар артыыс Дариус Гумаускас бэркэ арыйда диэн бэлиэтиир тоҕоостоох (Константин Хабенскай “Собибор” киинэтигэр уһуллубута). Тас дьүһүнүнэн да, туттардыын-хаптардыын да майгынныыр. Дариус нууччалыы саҥарар эбит, ол эрээри, киинэҕэ сахалыы саҥарыахтаах. Ону дьэ, тыаһы-ууһу устууга, саҥардыыга хос устан, оҥорон, киллэрэн биэрбиттэр. Нууччалыы тартаран, уу сахалыы саҥарара минньигэстик иһиллэр.

Оччотооҕу хараҥа, ыарахан олоххо таҥара үөрэҕин, үөрэҕириини, билиини-көрүүнү тарҕаппыт Поповтар дьиэ кэргэттэрин олохторо, истиҥ эйгэлэрэ киинэҕэ бэрт итэҕэтиилээхтик көстөн ааһар. Оттон Иван Попов улуукан хартыыналарын таһынан, саха оччотооҕу олоҕун хаартыскаҕа түһэрэн үйэтиппит эрэ буолбатах, этнографическай экспедициялары тэрийэн, норуот маастардарын үлэлэрин хомуйан, аан дойду улахан мусуойдарыгар ыыталаан, саха култууратын өрө таһаарбыт уонна үйэтиппит улахан өҥөлөөх. Киинэҕэ кини түһэрбит хаартыскаларын “тилиннэрбиттэрэ” биир сонун ньыма. Хартыынаҕа нууччалар уонна сахалар бииргэ алтыһан, хардарыта көмөлөсүһэн, доҕордоһон, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһан олорбуттарын көрдөрүү өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар тахсыбыта эмиэ тоҕоостоох.

Оттон сүрүн дьоруой Ыстапаан Бересеков оруолун артыыс үөрэҕэ суох, учуутал идэлээх Александр Чыычаахап оонньуур, дьүһүнүнэн Бырыһыакапка эмиэ олус майгынныыр. Кини этэринэн, дьоруойун уобараһын арыйарга улахан ыарахаттары көрсүбэтэх, ол эрээри, уһун монологу ааҕарын ыарырҕаппыт, онуоха режиссердар ыйан-кэрдэн, көмөлөһөн биэрбиттэр.

Ыстапаан Бересеков өлбүт курдук кытаанахтык утуйан хаалар ыарыылаах (летаргический сон), ону Иван Попов эрэ билэр, быһаарар кыахтаах. Оннук туругар этэ-сиинэ тымныйан хаалар, сүрэҕэ мүнүүтэҕэ биирдэ эрэ тэбэр. Кини маннык турукка хайдах киирэн хаалара интэриэһинэй, ону киинэ аата этэ сылдьар. Манна диэн эттэххэ, сахалыы да, нууччалыы да ааттара табыллыбыттар, ис хоһоонун арыйаллар.

Саха норуота төһө да ыарахан усулуобуйаҕа олордор, кэрэни кэрэхсээн көрөрүнэн, үтүөҕэ, сырдыкка тардыһарынан баччаҕа тыыннаах тиийэн кэллэҕэ. Ол да иһин иистэнньэҥ дьахтар түүннэри көмүлүөк уотугар көрүөхтэн кэрэ мандардаах оһуор анньар, уус киһи кыладыйан уһанар, уран тыллаах олоҥхоһут тыл сүмэтин чочуйан, үйэлээх айымньыны айар…

Бу киинэҕэ саха киһитэ күннээҕи олоххо кэрэни булан көрөрө, айылҕаҕа сүгүрүйэрэ, төрөөбүт дойдутун таптыыра, сырдык, ыраас дууһалааҕа көстөр. Ол да иһин көрбүт кэннэ сырдык, сылаас иэйиини саҕар.

300-тэн тахса киһи үлэтин түмүгэ

Киинэҕэ 185 артыыс уһуллубут, барыта 300-тэн тахса киһи үлэлээбит. Киин куорат бары тыйаатырдарын уонна Суотту, Таатта норуодунай тыйаатырдарын артыыстара уһуллубуттар. Киинэни былырыын сайын Таатта уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарыгар устубуттар. Талыы-талба Таатта үрэх айылҕатын кэрэ көстүүлэрэ сайыҥҥыны эргитэллэр, төрөөбүт дойдуга тапталы, киэн туттууну саҕаллар. Оператор Семен Аманатов таптыыр хараҕынан уһулбута үрдүк хаачыстыбалаах устууну мэктиэлиир. Чахчыта, киһи бу киинэҕэ кэрэ көстүүлэри, ХХ үйэ саҥатынааҕы саха олоҕун көрө, сынньана эрэ кэлиэн сөп курдук.

Этиллибитин курдук, сүҥкэн үлэ үлэлэммит. Аҥаардас дьахтар симэҕин сөргүтэргэ художественнай училище ювелирдара үлэлээбиттэр. Попов хаартыскаларыгар элбэхтик көстөр, билигин Германия мусуойугар харалла сытар симэҕи хаартысканан эрэ көрөн, үүт-үкчү гынан оҥорбуттар.

Сценарийын Юлия Клименко, Любовь Борисова суруйбуттар, муусукатын композитор Моисей Кобяков устубут. Маны тэҥэ, худуоһунньук Саргылаана Скрябина, көстүүмнэргэ Дария Дмитриева, продюсердар Алексей Романов, Иван Болотников, Дмитрий Шадрин, Сардаана Саввина үлэлээбиттэр.

Дьон санаата

“Оҕолоргутугар хайаан да көрдөрүҥ!”

Продюсер Дмитрий Шадрин:

— Бу киинэ олус элбэх артыыс оонньообутун, элбэх киһи үлэтин түмүгэ. Онон саха киинэтин үрдүк таһымын көрдөрөр. Киинэ кырдьыктаах уонна сырдык эйгэлээх буолбут диэн этиэхпин сөп. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар чаҕылхай уонна үтүөкэн бэлэх оҥоһулунна. Манна судаарыстыба өттүттэн өйөбүл, көмө баара улахан оруоллаах. 2020 сыллаахха “Сахафильм” РФ култуураҕа министиэристибэтин 20 мөлүйүөннээх гранын ылбыта. Барыта отучча мөлүйүөҥҥэ уһулунна, онно өрөспүүбүлүкэ көмөтө эмиэ суолталаах. Бу киинэ “Сахафильм” уонна Москватааҕы “Студия Автор” кыттыгас бырайыактара буолар.

Мин бу “Кэрэни көрбүт” киинэҕэ оҕолоргутун хайаан да сырытыннарыҥ диэн ыҥырабын. Тоҕо диэтэр, бу историческай суолталаах киинэ, оҕолоргут сүүс сыллааҕыта сахалар хайдах олорбуттарын көрүөхтэрэ. Онон киинэ иитэр-үөрэтэр суолтата улахан. Ону тэҥэ, киинэ иннинэ Иван Попов диэн кимин, ханнык хартыыналары уруһуйдаабытын, кини түһэрбит хаартыскаларын, о.д.а. оҕолоргутугар эрдэттэн кэпсээн, көрдөрөн кэлэргит үчүгэй буолуо этэ.

Алексей Герман, режиссер, “Зимний” бэстибээл дьүүллүүр сүбэтин бэрэссэдээтэлэ:

—Бу киинэ Канны, Берлин, Венеция аан дойдутааҕы бэстибээллэригэр барыларыгар кыттыан сөп этэ. Оннук үрдүк таһымҥа көрдөрөртөн киһи кыбыстыбат киинэтэ. Биһиги кэммитигэр дойдубут хотугу эрэгийиэнигэр хайдах маннык истиҥ, ыраас, киһи сөҕөр талааннаах дьоно олороллорун сатаан санаабаппын.

Эбэн эттэххэ

“Кэрэни көрбүт” («Не хороните меня без Ивана») “Евразия” XVI норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлин бырагырааматыгар киирдэ. Бэстибээл ахсынньы 12-18 күннэригэр Алматы куоракка буолар. Онон Любовь Борисова билигин Казахстаҥҥа сылдьар. Саха режиссерун киинэтэ Арассыыйаттан соҕотох кыттар. Франция, Чехия, Кытай, Грузия, Турция, Азербайджан, о.д.а. дойдулар чулуу киинэлэрин кытта киирсиэҕэ. Бэстибээлгэ 15 эрэ киинэ талыллыбыт эбит.

“Евразия” бэстибээл – Казахстаҥҥа киинэ эйгэтигэр саамай улахан уонна аптарытыаттаах тэрээһин. Киинэ продюсердарын ассоциацияларын аан дойдутааҕы федерацияларыгар (FIAPF) акредитацияламмыт соҕотох бэстибээл буолар. Британия International Film Guide сурунаала бу бэстибээли аан дойду 35 бастыҥ бэстибээллэрин испииһэктэригэр киллэрбит.

Ону тэҥэ, “Кэрэни көрбүт” («Не хороните меня без Ивана») киинэ Анаадырга буолуохтаах “Золотой ворон” норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ эмиэ кыттыаҕа.