Кэскиллээх саҕалааһыннары ис сүрэҕиттэн ылынара

Мэлдьи ахтар-саныыр доҕорбунаан Ньукулайдыын  80-с сыллартан  “Кыым” хаһыакка  үлэлиэхпититтэн билсибиппит. Хомсомуолга иитиллибит, хомуньуус баартыйа  кыһатыгар хатарыллыбыт, Аммаҕа  “Амма” сопхуос парткомунан үлэлиир кэмигэр  “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыт, кэлин  хомуньуус баартыйа Новосибирскайдааҕы үрдүкү оскуолатын бүтэриэҕиттэн Кэбээйи оройуонун  “Ленинец” хаһыатын социалистическай куоталаһыыны  тэрийиигэ, сырдатыыга  бүтүн Сэбиэскэй Сойууска  бастыҥ үлэлээх  хаһыатынан  оҥорбут  кыахтаах, улахан эрэдээктэр этэ.

1989 сыллаахха “Кыым” хаһыат тыа хаһаайыстыбатын отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир кэммэр, оччотооҕу
М. С. Горбачев “уларыта тутуутун” саҕана, эрэдээксийэбит олоҕор, үлэбитигэр-хамнаспытыгар баартыйа обкуомун дьаһалынан, эрэдээктэр быһаччы бирикээһинэн салаллыыбытыгар уларыйыы-тэлэрийии, этэр курдук, демократия тыына биллэн, дьайан барбыта. Тыа хаһаайыстыбатын отделын кэҥэтэн, уларытан агропромышленнай отдел диэн тэриллибитэ. Отдел сэбиэдиссэйин айар үлэһиттэр ортолоругар хас да кандидатураттан талан кистэлэҥ куоластааһын биллэриллибитэ. Кэбээйиттэн хаһыат эрэдээктэрэ Николай Ылахов, Чурапчыттан “Саҥа олох” хаһыаттан “Социалистическая Якутия” хаһыат бэйэтин кэрэспэдьиэнинэн анаммыт Степан Попов буолан анньыспыппыт. Куоластааһын түмүгүнэн отдел сэбиэдиссэйинэн талыллыбытым.

Ый курдук буолан баран, эрэдээктэрбит Алексей Константинович Михайлов ыҥыран ылан: “Бу Николай Сидорович Ылахов эн отделгар сыһыарылынна, билсэн кэбиһиҥ”, — диэн илии тутуһуннарбыта. Эмиэ бэйэм саҕа, тэбис-тэҥ тиистэрэ кэчигирээн, мичээрдээн күлүм аллайбыт Колям барахсанныын аан маҥнай билсибиппитин бу баардык өйдүүбүн. Оччолорго аҥаардас тыа хаһаайыстыбатын салаата эрэ буолбакка, тыа сирин кэлимник сайыннарыы боппуруостара сытыытык тураллара. Николай Сидорович сопхуос парткомунан үлэлээбит буолан туруоруллар соругу, бэлиитикэни ырытар-билэр, сүрдээх дуоспуруннаах, билиилээх-көрүүлээх, уопуттаах буолан, бэрт холкутук, аргыый аҕайдык дьыаланы быһаарсан, санаатын этэн отделбыт үлэтэ биллэрдик сэргэхсийбитэ. 60‑тан тахса тыһыынча сурутааччылаах, ааҕааччылаах “Кыым” хаһыат агитатор, пропагандист, кэлэктиибинэй тэрийээччи оруолун толороругар дьон-норуот санаатын түмүүгэ, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэри тардыыга, кинилэр суруктарын сыа-сым курдук тутан эрэдээксийэлээн бэчээккэ бэлэмнээһиҥҥэ, туруорсуулаах боппуруостарын тустаах биэдэмистибэлэргэ ирдэбилгэ ыытыыга, эппиэттээһиҥҥэ улахан болҕомтотун уурара.

1990 сыллаахха саҥа тэриллэр “Саха сирэ”, “Советы Якутии” хаһыаттар холбоһуктаах эрэдээксийэлэригэр үлэлии көспүппэр, Николай Сидорович “Кыым” хаһыат агропромышленнай отделын сэбиэдиссэйинэн анаммыта уонна хаһыат сабыллыар диэри бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кырдьаҕас хомуньуус 1993 сыллаахха “Кыым” эписийээлинэй хаһыат быһыытынан сабыллыбытын бэрт ыарыылаахтык ылыммыта, ол гынан олох салҕанар, ханнык да уопсастыбаннай тутулга дьоммут-норуоппут туһугар чиэһинэйдик үлэлиэхтээхпит, уйгулаах олоҕун туруулаһыахтаахпыт, ол биһиги, идеология фронун үлэһиттэрин иэспит, эбээһинэспит буолар диэн булгуруйбат санаатын ыһыктыбакка, “Саха сирэ” хаһыат экэниэмикэ отделын эрэдээктэринэн хапытаал, ырыынак сыһыаннаһыылара, хаһаайыннааһын саҥа көрүҥнэрэ туруорар соруктарын, сокуоннарын олоххо киллэрсэн барбыта.

Айылгытынан сүрдээх сымнаҕас, аһыныгас, ис култууралаах буолан, үөхсэри-этиһэри ылыммат да, сатаабат да этэ. “1990 сыл күһүнүгэр “Кыым” хаһыакка үлэҕэ киирэрбэр, Николай Ылахов агропромышленность салаатыгар сэбиэдиссэйдиирэ. Түс-бас тыллаах, кэпсэтинньэҥ, элэккэй, аһаҕас майгылаах, амарах санаалаах, дьон кыһалҕатыгар кыһамньылаах, болҕомтолоох киһи этэ. Миэхэ, эдэр суруналыыска, тыа сиригэр командировкаҕа барарбар тугу сырдатыахтаахпын мэлдьи сүбэлиир-амалыыр, ыйар-кэрдэр буолара. Ону билиҥҥэ диэри күндүтүк саныыбын” диэн биллиилээх суруналыыс, хаһыатчыт Василий Михайлович Никифоров ахтан-санаан суруйбута мээнэҕэ буолбатах.

Үтүөнү, үлэҕэ-хамнаска саҥа, кэскиллээх саҕалааһыннары ис сүрэҕиттэн ылынара. Суруйар матырыйааллара да оннук дириҥ ис хоһоонноох, ырытыылаах, кэрэхсэбиллээх буолаллара. Олоҕу хамсатар идиэйэлээх, сэргэх көрүүлээх салайааччылары, үлэ-хамнас дьонун мэлдьи өйүүрэ. “Агропромстрой” бэрэссэдээтэлэ Семен Иванович Бочкарев, сир реформатын судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Осипович Пахомов курдук, о. д.а. салайааччылары кытта чугас, дьыалабыай сыһыаннааҕа, үлэлэрин мэлдьи кэтээн көрөрө, сырдатара. Дэлэҕэ кылаабынай эрэдээктэрбит Василий Васильевич Кириллин, бэл, саахыматтыы олорон: “ Табаарыс Ылаахап кириитикэни суруйбаккын, үөлээннээхтэргин хайҕаан тахсаҕын”, — диэн күлэ, хомуруйа этиэ дуо.

Коля күүстээх саахыматчыт, эрэдээксийэбит чөмпүйүөнэ этэ. Арай доҕоро Афанасий Дохунаев эрийсэр буолара. “Оҕо сылдьан детдомҥа улахан уолаттары да тулуппат этим. Кыһыйаннар оройго биэрэ-биэрэ хат-хат оонньууллара. Ытыы-ытыы оонньоон син биир кыайыылаах тахсарым”, — диэн күлэ-күлэ кэпсиирэ. Тулаайах буолаахтаан, эрэйи-кыһалҕаны билэн улааппыта.

Тыыннаах холобурунан буолар

— Биһиги убайбынаан Николайдыын биир ийэттэн төрөөбүт дьоммут. Аҕата, Сидор Петрович, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыллан, сураҕа суох сүппүт. Ийэбит Анастасия Константиновна уонна аҕабыт икки огдообо дьон холбоспуттар. Аҕам бэйэтэ 4 оҕолоох, онтон мин төрүүбүн. Ол гынан, ийэбит мин иккилээхпэр, убайым Коля 3‑с кылааска үөрэнэ сырыттаҕына ыалдьан өлөөхтөөбүт, — диэн ахтар быраата, өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын бэтэрээнэ Никита Никитич Ноев. — Ийэбит өлбүтүн кэннэ аҕам аймахтары кытта сүбэлэһэн баран, Коляны Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо дьиэтигэр ыыппыт. Убайым детдом кэнниттэн аармыйаҕа сулууспалаан баран, 1968 сыллаахха, мин 9‑с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, дойдутугар Амма Алтаныгар кэлбитэ. Онтон ыла убайбын кытары билсэн, бииргэ төрөөбүт дьон быһыытынан мэлдьи алтыһан, иллээхтик, бэйэ-бэйэбитин өйөнсөн олорбуппут. Николай Аммаҕа хомсомуол, баартыйа райкомнарыгар үлэлии сылдьан кэргэннэммитэ, оҕоломмуттара. Салгыы мин кэргэннэммиппэр убайым Николай, саҥаһым Анна Алексеевна эдэр ыал олохпутун оҥосторбутугар өйөбүл, тирэх буолбуттара.

Убайым барахсан “Кыым” хаһыакка ыҥырыллан кэлиэҕиттэн, Дьокуускайга үчүгэй дьиэтэ-уота суох, сулумах киһи олоҕунан олорбута, үлэлээбитэ. Кэргэнэ, кыргыттара Сангаарга хаалбыттара. Ол сылдьан 1995 сыллаах куйаас сайын 50 сааһын туолуо аҕыйах хонук иннинэ, бэс ыйын 22 күнүгэр быстах былаҕайга былдьанан хомолтолоохтук суох буолаахтаабыта… Кини олорон ааспыт олоҕо, чиэһинэй үлэтэ, бар дьонугар үтүө сыһыана-майгыта миэхэ бастыҥ, тыыннаах холобурунан буолар. Кылгас да буоллар, чаҕылхай олоҕун туһунан сиэннэригэр, хос сиэннэригэр тириэрдиэм, мэлдьи кэпсии сылдьыаҕым.

Убайдаах саҥаһым олохторун, үтүө ааттарын салгыыр ыччаттардаахтар. Убайым Николай тулаайах хаалбыт дьиэ кэргэнигэр үлэлээбит кэлэктиибэ — “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтэ (кылаабынай эрэдээктэр В. В. Кириллин) Дьокуускайга көтөр баабырыкатын түөлбэтигэр үс хостоох кыбартыыраны биэрбитэ. Кыргыттара бу дьиэҕэ олорон үөрэнэн идэлэнэн, ыал-күүс дьон буоллулар. Туйаара Николаевна, Александра Николаевна эргиэн үлэһиттэрэ, Варвара Николаевна, Анастасия Николаевна быраастар. Онон биһиги, аймахтар, убайым Николай бииргэ үлэлээбит үтүө санаалаах хаһыатчыт доҕотторугар, кэлэктиибигэр барҕа махталбытын этэбит, — диэн быраата Никита Никитич Ноев ахтыытын түмүктүүр.

Мэлдьи ахтар-саныыр доҕорбут, биир идэлээхпит, суоруллубат-сотуллубат суолу-ииһи хаалларбыт улахан суруналыыс, киһи киэнэ кэрэмэһэ Николай Сидорович Ылахов быйыл бэс ыйын 26 күнүгэр төрөөбүтэ 80 сыла туолла. Доҕорбут барахсан баара буоллар…

Иван Ксенофонтов‑Силиги.