Кибер-түөкүн сиэртибэтэ буолбат туһугар…

Кэлиҥҥи сылларга Саха сиригэр информационнай-телекоммуникационнай технологиялары (ИТТ) туһанан буруйу оҥоруу ахсаана элбээтэ. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо дистанционнай түөкүттэр хабаларыгар киирэн, үгүс үптэрин-харчыларын уордараллар.

Эмсэҕэлээччи 60% — 50‑гар диэри саастаах дьон

СӨ Борокуратууратын холуобунай-процессуальнай уонна быраап уорганнарын суһал-ирдиир үлэҕэ надзорга отделын борокуруора Егор Павлов этэринэн, түөкүттэр илиилэригэр аҕам саастаах дьон эрэ буолбакка, оннооҕор үрдүк үөрэхтээх эдэр дьон киирэллэр. Ол иһигэр — учууталлар, преподавателлэр, мэдиссиинискэй уонна социальнай үлэһиттэр, муниципальнай сулууспалаахтар, судаарыстыбаннай былаас, бөдөҥ бырамыысыланнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ уо. д. а. Эмсэҕэлээбит дьон 60%-ра — 50 саастарыгар диэри саастаах дьон.

— Бу дьон үгүстэрэ сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэртэн дистанционнай түөкүннээһин туһунан ааҕан, көрөн, билэр эрээрилэр, түөкүннээһин чопчу ньымаларын туһунан билбэттэр эбит, — диэн Егор Егорович бэлиэтиир. — Дистанционнай түөкүннээһин ньымалара уларыйа турар. Түөкүттэр дьону албыннаарылар саҥа технологиялары туһаналлар. Холобур, биэс сыл анараа өттүгэр, дьон куйаар ситимин нөҥүө табаары атыылаһыыга, араас аахсыйаларга, аймахтара иэдээҥҥэ түбэспит диэн албыҥҥа киирэн биэрэллэрэ. Билигин хара санаалаах дьон мессенджери хото туһанан албынныыр буоллулар.

Албыннааһын саамай тэнийбит көрүҥнэрэ

— Егор Егорович, күн бүгүн түөкүннээһин саамай тарҕаммыт көрүҥнэрэ ханныктарый?

— Информационнай-телекоммуникационнай технологиялары туһанан ордук тэнийбит көрүҥүнэн, бастакытынан, “анал эпэрээссийэҕэ” кыттыы диэн буолар. Ол аата, эмсэҕэлээччигэ туох эрэ кыһалҕа туһунан этэллэр, холобур, куһаҕан санаалаах дьон баан үлэһитин кытта кирэдьиит эн ааккар ылан эрэллэрин туһунан. Онон итини тохтотор туһугар атын кирэдьиити оҥорторорго уонна ылбыт харчыны “куттала суох счекка” көһөрөргө сүбэлииллэр.

Туһааннаах буруйу оҥоруу Саха сиригэр күннэтэ кэриэтэ тахса турар. Аны дьонтон харчыны уорар туһуттан түөкүттэр албастарын уларыта сылдьаллар. Олортон биирдэстэринэн ФСБ, Ис дьыала министиэристибэтин сымыйа үлэһиттэрин ааттарыттан төлөпүөннээһин буолар. Дьон итэҕэйэрин курдук хаартыскалаах сымыйа дастабырыанньаны ыыталлар.

Иккиһинэн, суотабай сибээс оператора буолан кубулунаннар, сим-каартаны туһаныы болдьоҕо бүтэн эрэрин туһунан этэллэр. Сим-карта арахсыбатын туһугар болдьоҕун уһаттарарга сүбэлээн баран, төлөпүөҥҥэ кэлбит СМС-куоду көрдөөн ылаллар. Маннык куоду туһанан, түөкүттэр Судаарыстыбаннай өҥө порталыгар учуотунай записька киирэллэр.

Үсүһүнэн, тэрилтэ салайааччытын аатыттан эрийэллэр. Бу түгэҥҥэ түөкүттэр эмсэҕэлээччи үлэлиир тэрилтэтин дириэктэрэ, кылаабынай быраас, ректор буолан кубулуналлар.

Манна араас исхиэмэ баар. Түөкүттэр тута начаалынньык аатыттан, биитэр социальнай ситимҥэ салайааччы аккаунун албыннаан оҥорон, билигин ФСБ, полиция, Киин баан сотруднига эрийиэҕэ диэн сэрэтэллэр. Ол кэнниттэн быраап уорганнарын биитэр баан сымыйа үлэһитэ эрийэн, баан счетугар саарбах эпэрээссийэлэри оҥорон эрэллэрин туһунан этэллэр. Ону тохтотор туһугар кинилэр тугу этэллэрин барытын тутуһан, харчыны “куттала суох счекка” көһөрөргө сүбэлииллэр.

Өссө маннык баар. Түөкүттэр эмсэҕэлээччи счетуттан Украина байыаннайдарын үбүлээһиҥҥэ харчы ыыталлар диэн сэрэтэллэр. Итиэннэ туһааннаах кэпсэтиини кимиэхэ да кэпсээбэккэ, кистииргэ сүбэлииллэр. Ол түмүгэр дьон итэҕэйэн, куттанан кибер-түөкүттэргэ уурунууларын, өссө кирэдьиит ылан харчы ыыталлар.

Төрдүһүнэн, сыаналаах кумааҕыга, криптовалютаҕа инвестициялааһыҥҥа түөкүннээһин. Бу түгэҥҥэ түөкүттэр эмсэҕэлээччи “түргэн харчыга”, барыс аахсарга баҕаларын учуоттаан, албыҥҥа киллэрэллэр. Дьонтон страховкаҕа, лиссиэнсийэни ылыыга уонна да атын ороскуоттарга диэн харчы көрдүүллэр.

Билигин аны кибер-түөкүттэр Энергосбыт, Водоканал курдук тэрилтэлэр ааттарыттан эрийэн, уу, уот счетчигын уларытыыга сайаапка ылан, СМС-куоду көрдүүллэр. СМС-куод эппиттэрин кэннэ, Судаарыстыбаннай өҥө порталын сымыйа үлэһитэ тус кэбиниэти алдьаппыттарын туһунан эрийэн үпкүтүн-харчыгытын түөкүттэр уоран ылыахтарын сөбүн туһунан сэрэтэллэр. Итиэннэ Росфинмониторинг, Киин баан, Ис дьыала министиэристибэтин, ФСБ үлэһиттэрин кытары кэпсэтэн баран, салгыы «куттала суох счекка” харчыны ыытарга модьуйаллар.

Эрийдэхтэринэ — кэпсэтимэҥ! Тута полицияҕа барыҥ

— Түөкүттэргэ түбэспэт туһугар тугу сүбэлиигит?

— Манна биири өйдөөҥ, түөкүттэр ким баҕарар аатыттан эрийиэхтэрин сөп. Водоканал үлэһитин аатыттан саҕалаан ФСБ оперативнигар тиийэ. Онон, араас тэрилтэ аатыттан эрийэр дьоҥҥо олох итэҕэйимэҥ. Билбэт дьоҥҥутугар тус чахчыларгытын, СМС-куоду этимэҥ. Итиэннэ араас сигэлэргэ кииримэҥ, билбэт сыһыарыыларгытын, бырагыраамалары хачайдаамаҥ. Тугу эмит уорбалыы көрдүгүт да, кэпсэтэн бүтүҥ уонна полиция чугастааҕы отделын кытары сибээстэһиҥ биитэр Ис дьыала министиэристибэтин “102” суһал нүөмэригэр эрийиҥ.

ФСБ, Ис дьыала министиэристибэтин, борокуратуура уонна Киин баан үлэһиттэрэ хаһан даҕаны төлөпүөн нөҥүө харчыны кытары сибээстээх араас эпэрээссийэлэри оҥорботтор. Официальнай биэдэмистибэ үлэһиттэрэ хаһан даҕаны мессенджерынан эрийбэттэр. Онон, мессенджер нөҥүө тэрилтэ аатыттан эрийбит буоллахтарына, бу түөкүннээһин биир көрүҥэ буолуон сөп

Маны таһынан, Судаарыстыбаннай өҥө порталыгар тус кэбиниэккэ кирэдьиит оҥорторууга “самозапрет” диэни туруортарар ордук. Маннык бобууну туруортаран, харчыгын харыстыыр кыахтанаҕыт.

— Өскөтүн киһи түөкүттэргэ түбэстэҕинэ тугу гыныахтааҕый?

— Бастатан туран, түөкүттэр каартаҕар хаалбыт харчыны сатаан ылбаттарын туһугар, каартаны блоктатыллыахтаах. Ол курдук, мобильнай сыһыарыы, баан суһал лииньийэтигэр эрийэн, СМС ыытан биитэр бааҥҥа тиийэн. Бу кэнниттэн полицияҕа сайабылыанньа түһэриллиэхтээх. Сайабылыанньаҕар барытын сиһилии суруйуохтааххын, туох хайдах буолбутун.

Бааҥҥа тиийэн туһааннаах эпэрээссийэ оҥо-

һуллубатаҕын этиллэр. Сорох түгэҥҥэ килийиэҥҥэ кини сөбүлэһиитэ суох эпэрээссийэ оҥоһуллубут буоллаҕына, харчыны төнүннэриэхтээхтэр. Бааҥҥа уоруу туһунан биллэриллиэхтээх.

Алексей Рудых суруйуутуттан тылбаас