Киэҥ остуоруйалаах Абый сирин туһунан ахтыы

Күн-дьыл аастаҕын аайы олоҕум, үлэм ааспыт кэрдиис кэмнэрэ күндүтүк көстөллөр, үлэлээбит дойдум сирэ-уота кэрэтийэн  көстөн иһэр курдуктар, бииргэ үлэлээбит табаарыс, доҕор-атас дьоннорум ааттара, мөссүөннэрэ өйбөр-санаабар эргиллэн, көстөн ааһаллар.

Аныгы кэмҥэ диэри кырдьан кэлбит олохпор, үлэлэрбэр кырата суоҕу ситистим. Дойдубар, дьоммор сайдыыга көмөлөһөр ытык иэспин толорбут курдук  саныыбын. 60 сыл араас үлэҕэ эриллибит кэммэр үтүө өйдөбүллэр элбэхтэр. Олортон Абый улууһугар сэттэ сылтан ордук  үлэлээбит кэмим миэхэ биир саамай күндүлэрэ.

Мин Абыйга кэскиллээх, түмүктээх үлэ умсулҕанын билбитим, манна хоту дойду хоһуун, үлэһит, чиэһинэй, истиҥ, ыраас дууһалаах, үтүө майгылаах элбэх дьону кытары  алтыспытым, доҕордоспутум.  Абыйга олоҕум маҥнайгы дьоһуннаах, эппиэттээх кэрдиис кэмин  ааспытым. Салгыы үрдүк таһымнаах үлэҕэ тахсарбар, “буһан хатан”, уһаарыллан тахсыбытым. Эдэр, кэлии киһини ылынан, өйөөн, бииргэ түмсүүлээхтик үлэлээн, дьылҕабын түстээбит Абыйым дьонун-сэргэтин туһунан үтүө өйдөбүллээхпин, барҕа махталлаахпын. Аны аҕыйах хонугунан Абый улууһа олохтоммута 95 сылын туолар. Ытыктабыллаах Абый сирин бары олохтоохторун ити үөрүүлээх түгэнинэн эҕэрдэлиибин уонна Абыйга үлэлээбит сылларым туһүнан кылгастык ахтан-санаан ааһыахха.

1968 сыллаахха муус устарга ССКП обкомун Абый оройуонун салалтатыгар уларыйыы тахсыбыта.

ССКП райкомун пленумугар бастакы сэкирэтээринэн урут райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорбут Анастасия Никифоровна Степанова талыллыбыта. Онтон миигин райком иккис сэкирэтээринэн таллылар. Партийнай үлэһит буоллум. Онтон оройуон Сэбиэтин сессиятыгар исполком бэрэссэдээтэлинэн Николай Ники­тич Яковлев талыллыбыта.

Оройуон актива, дьоно-сэргэтэ биһигини үчүгэйдик, инникигэ эрэллээхтик көрсүбүтэ. Күүстээх, сатабыллаах каадырдар сүрүн дуоһунастарга үлэлии олорор этилэр. Оройуон саҥа талыллыбыт салайааччылара каадырдары уларыппатахтара-тэлэриппэтэхтэрэ. Тэрилтэ салайааччылара, “Абый” сопхуос дириэктэриттэн уратылара, бары миэстэлэригэр хаалбыттара.

Степанова А.Н. оройуону үчүгэйдик билэр, нэһилиэнньэҕэ улахан «авторитеттаах» этэ. Өйө-санаата дириҥ этэ, былааһын күүскэ тутара. Биһиги кинилиин   сөбүлэһэн, сөпсөһөн,  бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэн көхтөөхтүк үлэлээбиппит.

Н.Н. Яковлев — өр сылларга сэбиэскэй үлэҕэ буспут-хаппыт уоппуттаах үлэһит, хаһаайыстыбаннай үлэҕэ дьоҕурдаах киһи этэ уонна үп-харчы дьыалатын ымпыгын-чымпыгын үчүгэйдик билэрэ. Үлэлиир кыаҕынан уратылааҕа. Оччолорго миэхэ, эдэр салайааччыга, кинилэр үлэлиир сатабыллара, ньымалара үтүө холобур буолбута.

Икки сыл үс ый үлэлээбиппит кэннэ Анастасия Никифоровнаны Үрдүкү Сэбиэт аппараатыгар үлэҕэ анаабыттара. Оттон мин кини оннугар баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээринэн талыллыбытым.

Абый оройуонугар үлэлиир сылларбар бэрт үгүс үлэни-хамнаһы тэрийээччи үтүөкэннээх дьону көрсүбүт дьоллоохпун. Холобурга, уһулуччу тутан ааттаатахха: көһө сылдьар тутуу механизированнай колоннатын начаалынньыга Илья Николаевич Ефимов, «Абый» сопхуос дириэктэрдэрэ Василий Павлович Петров, Петр Григорьевич Корякин, райсовет солбуйар бэрэссэдээтэлэ, кэлин мин кэннибиттэн райком бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбит буолбут Будимир Дмитриевич Слепцов, кэлин райисполком бэрэссэдээтэлэ буолбут Константин Николаевич Хабаров, Индигиир пароходствотын начаалынньыга Анатолий Иосифович Кубашевскай, авиапорт начальнига Юрий Григорьевич Кульневскай, сопхуос отделениеларын управляющайдара Николай Семенович Ребров, Петр Констан­тинович Ефимов, сельсовет бэрэссэдээтэлэ Екатерина Николаевна Ильяхова буолаллар.

Ол сылларга биһиги оройуоммутугар икки уһулуччу суолталаах боппуруоһу быһаарар соруктаах этибит.

Бастакытынан, тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕүөхтээхпит. Сопхуос саҥа дириэктэринэн Василий Павлович Петров буолбута. Кини сопхуоһун сирин-уотун, дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэр, ааҕан-суоттаан мындырдык үлэлиир, ирдэбиллээх, нэһилиэнньэҕэ ытыктабылынан туһанар салайааччы этэ.  Аҕыйах сылынан атын оройуоҥҥа көһөрбүттэрэ. Саҥа дириэктэринэн “Колымторга” үлэлии олорбут  уоппуттаах салайааччы Петр Григорьевич Корякин анаммыта.

Абыйга элбэх ходуһалаах күөллэр уулара эбиллэн ууга барбыт этилэр. Олохтоох кырдьаҕастар уонна уоппуттаах мелиоратор Г.Г. Ларионов сири тупсаран  оҥорууга, күөллэр ууларын түһэриигэ элбэхтик туруорсар, чопчу этиилэри киллэрэр этилэр.

Буур Хаайбыт киэҥ нэлэмэн сирин уутун ыытыыга күүстээх үлэ барбыта. Оройуон кииниттэн элбэх субуотунньуктар тэриллэллэрэ. Мин бэйэм эмиэ илиинэн хоруу хаһыытыгар субуотунньуктарга кыттыспытым. Эһиилигэр эмиэ оннук ньыманан Абый күөлүн уутун ыыппыппыт. Дьон санаата улаханнык көтөҕүллүбүтэ. Сүөһү, сылгы иитэр икки сүрүн Сыаганнаах уонна Абый отделениелара сүөһү аһылыгынан дэлэйдик хааччыллыбыттара. Салгыы Ураһалаахха, Майыарга  эмиэ эбии мэччирэҥ сирдэрин  таһаарбыттара. Оччолорго эдэр мелиоратор В.В.  Федунов күүскэ үлэлээбитэ.

Аҕыйах сыл иһигэр сүөһү боруодаттын тупсарыыга  Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин  көмөтүнэн атын улуустартан симментальскай боруода сүөһүлэри 2-3 сыл устатыгар тэрээһиннээхтик аҕалтаан ыытыллыбыта. Сүөһү боруодата тупсубута. Ону тэҥэ Сыаганнаахха, Абыйга, Кэбэргэнэҕэ механизированнай хотоннор тутуллубуттара.

Сылгы иитиитигэр болҕомто ууруллубута, ахсаана биллэрдик элбээбитэ. Кэбэргэнэҕэ таба ахсаанын элбэтэргэ үлэ барбыта. Энтузиаст, биригэдьиир Слепцов Г.Д. элбэх сыратынан таба ахсаана биллэрдик элбээбитэ.

Сутуруохаҕа уонна Уолбукка  хара саһылы иитэр фермалара үчүгэй көрдөрүүнү ситиспиттэрэ. Кыыл көрөөччү Стручков И.Е. өрөспүүбүлүкэҕа биллибитэ.

Оройуон бултааһыҥҥа, балыктааһыҥҥа эмиэ балай эмит көрдөрүүтэ тупсубута. Тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕүүгэ үрдүк өҥөлөөхтөрүнэн сопхуос дириэктэрдэриттэн ураты исписэлиистэр  Н.Д. Слепцов, В.Б. Кайгасов, В.Н. Ребров, Я.П. Ефимова, Г.И. Никулин, П.Н. Никулин, Е.С. Слепцов, Г.А. Слепцов буолаллар диэн сыаналыыбын. Оттон отделениелар управляющайдарынан талбыт курдук кыахтаах, тэрийэр дьоҕурдаах, үлэлэригэр үрдүк эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспыт  ытыктанар дьон Н.С. Ребров, П.К. Ефимов, В.К. Слепцов үлэлээбиттэрэ. Кинилэр биригэдьиирдэри, сопхуос бвры рабочайдарын   түмэн, сопхуос производственнай көрдөрүүлэрин сыыйа үрдэппиттэрэ. Ыанньыксыттар Никулина Е.Н., Стручкова В.В., Банщикова Е.Н. өрөспүүбүлүкэҕа биир фуражнай ынахтан үүтү ыаһыҥҥа бастыҥнар ахсааннарыгар киирбиттэрэ.

Дьэ, ити курдук, норуот үөрэҕириитигэр  В.П. Неустроев, И.Д. Бартеньев, А.Д. Семенова, А.Д. Семенов, А.Д. Слепцова, В.Н. Никулин, В.И. Кубашевская, М.М. Слепцов, Д.К. Слепцов, Г.М. Никулин, Е.А. Слепцов, Г.М. Анисимова уо.д.а. киллэрбит кылааттара умнуллуо суохтаах.

Доруобуйа харыстабылыгар  үтүө түмүктээхтик, кыһаллан-мүһэллэн туран олохтоох быраастар А.К. Чиркова, Г.П. Садовникова, М.Н. Ефимова, М.А. Ефимова, Е.Н. Дохунаева, С.В. Дохунаев үлэлээбиттэрэ. Эмтиир тэрилтэлэр профессиональнай таһымнара улаханнык үрдээбитэ. Дьоҕурдаах хирург А. Чиркова оройуон кылаабынай бырааһынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ ахтыллара наадалаах.

Култуура эйгэтигэр эмиэ биллэр сайдыы баара. Итилэри сүрүннээччилэринэн М.Е. Стручкова, П.Н. Ильяхов, М.С. Слепцова, С.С. Афанасьев, К.И. Слепцова этилэр. Араас бэстибээллэр, култуура эстафеталара, уус-уран самодеятельность көрүүлэрэ ыытыллаллара. Дружинаҕа муусукаҕа оскуола аһыллыбыта, оройуон бэйэтэ норуодунай тыйаатырдаммыта. Мин Абыйга үлэлиир сылларбар хомсомуол райкомун сэкиритээрдэринэн Ю.М. Жирков, Н.Н. Ребров, В.А. Колесов таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.  Ол кэмнэргэ ыччат ортотугар элбэх өрүттээх, киэҥ далааһыннаах, үтүө түмүктэрдээх үлэ барара.

Иккис сорукпут: хапытаалынай тутуу, оройуон саҥа киинин тутуу үбүлээһинин ситиһии. Дьэ, бу туһунан кэрэхсэбиллээх кэпсээн.

Оройуоҥҥа ити сылларга  ыытыллыбыт  улахан суолталаах үлэттэн ойуччу туттан  оройуон киинин тутуу туһунан  ахта түһүөм.

Абый оройуонун киинэ Дружина бөһүөлэгэ Дружинка үрэҕин төрдүгэр турара.  Бөһүөлэк турар сирин балаһыанньатынан көрдөххө, кырдьык, оройуон киининэн буолуон сөптөөҕө. Үгүс сыллар усталарыгар кини оройуон социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар оруола сүҥкэн улахан. Абый олохтоохторун хас даҕаны көлүөнэтэ манна үүнэн-сайдан тахсыбыта. Дружина орто оскуолатыгар араас сылларга элбэх талааннаах, барыга-бары дьоҕурдаах ыччат үөрэммитэ. Кинилэр истэриттэн биллиилээх учуонайдар, чаҕылхай производствоны тэрийээччилэр, бартыыйынай уонна сэбиэскэй үлэһиттэр үөрэнэн, кынат анньынан тахсыбыттара.

Ол  гынан баран, бөһүөлэк кэнники сылларга  саас аайы ууга баран эрэй, ороскуот бөҕө буолара. Бөһүөлэги бадарааннаах маардар төгүрүйэн сыталлара. Саҥа тутуулары ыытар миэстэ да суоҕа. Онон оройуон киинин атын сиргэ көһөрүү боппуруоһа өрөспүүбүлүкэ  салалтатын иннигэр туруоруллубута ырааппыт этэ.

Оройуон киинин көһөрүү туһунан райисполком саҥа бэрэссэдээтэлэ Н.Н. Яковлев турууласпыта. Оройуон акти­ва, баартыйа райкомун сэкирэтээрдэрэ ити боппуруоһу сөбүлүүр уонна өйүүр этибит. Оройуон салалтатын туруорсуутунан Совмин бэрэссэдээтэлэ И.И. Петров салайааччылаах хамыыһыйа кэлбитэ. Онно баартыйа обкомун иккис сэкирэтээрэ  А.В. Власов эмиэ баара. Тутуу учаастагын начаалынньыга И.Н. Ефимов, райисполком бэрэссэдээтэлэ Н.Н. Яковлев бырабыыталыстыбаннай хамыыһыйаны арыаллаан  Сутуруоха сэлиэнньэтин утары  Үрүҥ Хайа диэн үрдүк биэрэктээх киэҥ-нэлэмэн сири көрдөрбүттэр. Ол күн Дружинаҕа  ССКП райкомугар буолбут мунньахха уонна  оройуон киинэ манна тутуллара бары өттүнэн табыгастааҕын олус итэҕэтиилээхтик кэпсээбиттэрэ. Дружинаҕа киэһэ райкомҥа буолбут мунньахха тутуу учаастагын  начаалынньыга Ефимов И.Н.  ордук итэҕэтиилээхтик саҥа бөһүөлэги Үрүҥ Хайа диэн сиргэ – Индигиир өрүс уҥа биэрэгэр сис тыаны  солоон тутар ордук тоҕоостооҕун  туһунан этэ-тыына турара өйбөр  хатанан хаалбыт. Ити этиини хамыыһыйа ылыммыта.

Оройуон салалтата сотору Абый оройуонун киинин Үрүҥ Хайаҕа көһөрөр уонна тутуутун саҕалыыр туһунан баартыйа обкомун уурааҕын ситиспитэ. Онон Үрүҥ Хайаҕа тутуу күүстээх үлэтэ 1970 сылтан саҕаламмыта.

Оччотооҕу олох сайдыытын кэрдииһигэр эппиэттиир инфраструктура, саҥалыы архитектура көрүллүбүт генеральнай былаанынан саҥа оройуон киинин тутуу – бу санаалара күүстээх, кытаанах характердаах, үрдүк профессиональнай таһымнаах исписэлиистэргэ эрэ кыаллар сорук этэ.

Киһи үөрэрэ, астынара баар – оччолорго  Абый улууһугар бу бириэмэ бэйэтэ үтэн-анньан таһаарбыт хаһаайыстыбаннай салайааччылар уонна үлэһит каадырдар баар буолан биэрбиттэрэ. “Якутсельстрой” ПМК начаалынньыга И.Н. Ефимов бырааттыы  И.А., А.А. Старовойталар, А.А. Чирков курдук бэйэтин эрэллээх көмөлөһөөччүлэрин кытары кыахтаах  тутааччылар  кэлэктииптэрин  тэрийэн бөһүөлэги  тутуу түргэн тэтиминэн барбыта.

Кэлин райком I сэкирэтээрин быһыытынан мин Н.Н. Яковлевтыын баартыйа обкомун, совмин, араас министиэристибэлэр уонна бырайыактыыр тэрилтэлэр таһымнарыгар Үрүҥ Хайа тутуутун боппуруостарыгар элбэхтэ бииргэ сылдьан үгүс  боппуруостары туруорсар, быһаарар этибит. Үрүҥ Хайа тутуутугар Совмин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Николай Семенович Охлопков көмөтө олус улахан этэ. Совмин бэрэссэдээтэлэ И.И. Петров туруорсуубутун, көрдөһүүбүтүн өйүүрэ.  Хапытаалынай тутуу управлениетын салайааччыта Ч.С. Миколаюнас бырайыактааһын уонна тутууну үбүлээһин боппуруостарыгар элбэхтик көмөлөспүтэ. «Якутсельстрой» трест управляющайа Д.М.Силантьевы кытары ыкса сибээстээхтик үлэлиирбит.

Бу үлэҕэ биһигини кытары тэбис-тэҥҥэ «оргуйан олорбуттара» оччолорго өссө эдэр Абый оройуонун үүнэн иһэр үлэһиттэрэ Б.Д.Слеп­цов, К.Н.Хабаров уонна да атыттар. Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэ оройуон киинэ буолар бүтэһиктээх күннэрэ кинилэр санныларыгар сүктэриллибитэ.

1974 сыл саҥатыгар баартыйа райкомун бюротун уурааҕынан оройуон киинин көһөрүү оробуочай бөлөҕүн Б.Д. Слепцов салайааччылаах, К.Н. Хабаров солбуйааччылаах тэрийбиппит. Чахчытын эттэххэ, биһигини Абый оройуонуттан атын сиргэ көһөрөр  түбэлтэлэригэр, оройуоҥҥа салалта ити дьон илиилэригэр хаалыахтаах диэн оҥоһуллубута.

1973 сыллаахха муус устар ыйга Үрүҥ Хайаҕа оройуоннааҕы бартыыйынай активы ыыппыппыт. Онно өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.Я. Овчинникова, министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр салайааччылара кыттыыны ылбыттара. Мин оройуон киинин тутуу хаамыытын, ону ситэрии кыраапыгын туһунан дакылаат оҥорбутум. Онно Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үбүлүөхтээх кыбартаалын, пароходство үлэһиттэрэ олоруохтаах дьиэлэрин тутууга бытаарыы баарын түргэтэтэргэ, авиапорт АН-24, АН-12 сөмөлүөттэр түһэр-көтөр балаһаларын тутуу, нефтебаазаны, борохуоттар, бааржалар кыстыыр сирдэрин тутууну түргэнник быһаарар  соруктар турбуттара.

Ол активка оройуон киинин Үрүҥ Хайаҕа сүҥкэн суолталаах боппуруоһа сытыытык турбута, көһөрөргө сөбүлэһэн, хаалбыт тутуулары үбүлээһин уонна ситэрии туһунан уураах ылыллыбыта. Оройуон киинин көһөрүү кыраапыга бигэргэммитэ.  Дьэ, ити курдук, 1974 сыллаахха атырдьах ыйыгар оройуон киинэ Үрүҥ Хайаҕа бүтэһиктээхтик көспүтэ. Б.Д. Слепцов, К.Н. Хабаров салайбыт көһөрүүнү тэрийии оробуочай бөлөҕө активнайдык үлэлээбитэ.

Үрүҥ Хайа тутуута оройуоҥҥа аныгылыы социальнай инфраструктура сайдыытыгар улахан оруоллаах этэ. Ичигэс, тупсаҕай оҥоһуулаах олорор дьиэлэр, үлэлиир усулуобуйа тупсуута, эргиэн, доруобуйа харыстабылын, култуура салаалара саҥа таһымҥа тахсыылара үөрэнэргэ-үүнэргэ, эдэр көлүөнэни иитэргэ саҥа кыахтары арыйбыта. Тырааныспарынан, сибээһинэн хааччыйыы биллэрдик тупсар суолга киирбитэ. Уопсайынан, Үрүҥ Хайа оройуон киинэ буолуоҕуттан, Абыйга социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы саҥа түһүмэҕэ саҕаламмыта. Оройуон атын нэһилиэктэригэр саҥа типовой оскуола уонна балыыһа дьиэлэрэ тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ, олорор дьиэлэр аныгылыы моһуоннаммыттара, тимир оһохтор урукку олоххо хаалбыттара.

Оройуон административнай киинин саҥа сиргэ тутууну, киниэхэ тыын уган, олоҕу-дьаһаҕы тэрийэн үлэлэтиини салайсыы – бу миэхэ олохпор, үлэбэр туохха да тэҥнэммэт оскуола буолбута диэн сыаналыыбын. Манна ылбыт олоххо баай уопутум кэлин атын оройуоннарга, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар үлэлиирбэр олус туһалаах буолбута.

Сэттэ сылтан ордук кэмҥэ Абыйга үлэлээн баран, төрөөбүт Сунтаарбар райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир буолбутум.

Эрдэттэн санаабытыгар былааннаабыппыт курдук, мин оннубар райком I сэкирэтээринэн Б.Д. Слепцов, райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн К.Н. Хабаров үлэни салҕаабыттара. Оройуон бэйэтин сайдыытыгар саҥа үрдүк кэрдииһи ылбыта.

Үрүҥ Хайа тутуутугар производство дьиҥнээх хамандыырдара, биллиилээх тутааччылар үүнэн тахсыбыттара. Кинилэр ортолоругар төрөөбүт Абыйыгар оройуон саҥа киинин тутуутугар буһан-хатан  тахсыбыт Иван Иванович Полушкин билигин өрөспүүбүлүкэҕэ “Стройкон” диэн бөдөҥ  тутар тэрилтэни сатабыллаахтык салайан үлэлэтэр.

Дьэ, ити курдук, ытык-мааны, үлэһит дьоннордоох, кэрэ айылҕалаах, айылҕа араас булдунан баай хотугу сир биир сайдыылаах Абый оройуона тэриллибитэ 95 сылынан сибээстээн өссө 2016 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт “Олоҕум суола” диэн кинигэбиттэн сигэнэн ахтыы суруйдум.

Оройуон киэҥ остуоруйатын сэттэ аҥаар эрэ сылын сырдаттым эрээри, ити оройуон сайдыытыгар  дьоһун кылааты киллэрбит кэрдиис кэминэн буолар.

Абый сирин үтүө-мааны дьоно сайдыы суолун тутуһарга бииргэ үлэлээбит дьоннорун умнубаттар, үрдүктүк туталлар. Үлэһит дьоҥҥо оннук сыһыан кэрэхсэбиллээх. ССРС Үрдүкү Сэбиэтигэр дьокутаатынан талылларбар мин кандидатурабын Абый быыбардааччылара бастакынан ааттаабыттарын олус күндүтүк уонна махтана саныыбын.

Иннибитигэр үтүмэн үгүс сыллар субуруһа устуохтара. Ол устатын тухары хоту дойду хоһуун дьоно Абый  кыайыгас-хотугас, үтүө санаалаах олохтоохторо төрөөбүт оройуоннарын салгыы тэтимнээхтик сайыннарыахтара.

Климент Иванов, Судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ, Абый улууһун бочуоттаах олохтооҕо. Хаартыскалары ааптар тиксэрдэ.