Киһи аймах кырдьыыта — кэлэр кэм биир уустук кыһалҕата

Быһа быраҕан суоттааһын көрдөрөрүнэн, бу үйэ ортотугар 60 сааһын ааспыт дьон ахсаана аан дойду үрдүнэн 2 миллиартан тахсара билгэлэнэр. Аныгы кэмҥэ билим өттүгэр ситиһии киһи үйэтин уһатта, кырдьар сааска тиийэр дьолго үгүспүт тиийэр буолла. Ол эрэн бу ситиһиини атын өттүттэн көрдөххө, кэлэр көлүөнэни толкуйдатар кыһалҕа баар.

Тоҕо сайдыылаах дойдулар биэнсийэҕэ тахсар сааһы үрдэтэллэрий?

ХНТ билгэлээһининэн, 2050 сылга 65 сааһыттан аҕа дьон ахсаана аан дойдуга икки төгүл үрдүөҕэ, оттон 2100 сылга үс төгүл элбээн, баар дьон ахсаанын 30% тэҥнэһиэхтээх. Сүрүн төрүөт — төрүөх ахсаана намтааһынын тэҥэ кырдьар сааска тиийии үрдээһинэ. Хомойуох иһин, бу кыһалҕа хайдах быһаарыллыан сөбүн эрэллээхтик билгэлиир былаан оҥоһулла илик. Киһи аймах маннык кыһалҕаны өссө көрсө илик, уруккуга олоҕуран быһаарар ньыма суох.

Бу балаһыанньа элбэх моһуогу үөскэтиэн сөбүн бары дойдулар чопчу өйдүүллэр. Устуоруйа кээмэйинэн, бэрт соторутааҕыта айыллыбыт биэнсийэ систиэмэтэ көдьүүһэ сүтэн эрэр. Онтон сылтаан бары дойдулар кырдьан хааччыллыылаах сынньалаҥҥа тахсар саас таһымын үрдэтэргэ күһэлиннилэр. Ордук күүскэ бу үрдэтии сайдыылаах дойдуларга көстөр. Холобур, Норвегия, Италия, Исландия, Греция курдук дойдуларга эр дьон уонна дьахталлар 67 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсар бырааптаахтар. Голландияҕа уонна Португалияҕа 2022 сылга биэнсийэҕэ тахсыы кэмэ 66 сыл 7 ый диэн быһыллыбыта. АХШ билигин 66 сыл 4 ый диэн быһан турар, ол эрэн 2027 сылтан ыла эмиэ 67 саастаах кэрдиискэ диэри үрдэтэллэр. 2022 сылга биэнсийэ реформатын 60‑тан тахса дойду ыыппыт, бары тахсар саас таһымын үрдэтии өттүгэр.

Ол эрэн, бу миэрэ быстах кэмҥэ эрэ үлэлиир, сүрүн кыһалҕаны быһаарар кэми кылгас кэмҥэ ыраатыннарар эрэ кыахтаах. Нэһилиэнньэ кырдьааһынын кытта кэлэр кыһалҕалары барыларын бу миэрэ быһаарар кыаҕа суох.

Туох куттал үөскүөн сөбүй?

Биэнсийэ сааһын улаатыннарыыны тэҥэ социальнай пуондаларга төлөбүрдэри үрдэтии эмиэ сир-сир аайы куруутун туттуллар ньыма буолан эрэр. Ол эрэн, биллэрин курдук, хамнастан тутуллар нолуок хамнас кээмэйин кыччатар, бу уопсастыба дьадайыытыгар тиэрдэр. Уонна кыра төлөбүргэ үлэлиир киһи үлэҕэ сыһыана мөлтүүр. Бу дохуот үрдээһинин атахтыыр, экэниэмикэ сайдыытыгар улахан харгыс буолар.

Аны биэнсийэлээхтэр элбииллэрэ өссө биир нуорматтан туора халыйыыны үөскэтэр — судаарыстыба хааччыйыытын эйгэтигэр көлүөнэлэр икки ардыларгар атааннаһыы үөскүүр. Аҕа саастаах быыбардааччылар бэлиитикэҕэ, быыбарга улахан ыйааһыннанан бүддьүөтү тыырыыга саастаах дьону көмүскээһин өттүгэр туора тардаллар, үлэлиир саастаах дьон ноҕуруускалара өссө күүһүрэр курдук дьаһаныылар үксүүллэр.

Өр кэмнээх кэрчиккэ өссө биир куттал баар — экэниэмикэ, оҥорон таһаарар бырамыысыланнас эйгэтигэр буомуруу, инновация бытаарыыта, урбаан сайдыытын тэтимэ мөлтөөһүнэ үөскүүр. Саҥаҕа тардыһыы, эрдэ суоҕу үлэҕэ киллэрэн тургутуу үксүн эдэр дьонтон тахсар. Оттон кырдьаҕас дьон баттыыр курдук элбээтэхтэринэ, бу сүүрээн лаппа мөлтүүр. Оччоҕуна эмиэ экэниэмикэ сайдыыта бытаарар. Билиҥҥи экэниэмикэ мадьыала быыстала суох сайдыыны эрэйэр.

Туох биһигини быыһыай?

“Биһиги” диэн өйдөбүлгэ киһи аймах барыта киирэр — бу көстүүттэн көмүскэммит омук диэн суоҕун кэриэтэ. Арай хаалыылаах судаарыстыбалар, холобур, Африка континеныгар баар дойдулар, чугас кэмҥэ бу кыһалҕаҕа ылларыахтара суоҕа. Ол эрэн, ол сиргэ атын, оннооҕор уустук кыһалҕалар быһаарыллыбакка тураллар. Оттон нэһилиэнньэ кырдьыытын кыһалҕатын быһаарыыга икки сүрүн хайысха баар — оҕо төрөөһүнүн элбэтии уонна кырдьаҕас дьон доруобуйатын тупсарыы.

Оҕо төрөөһүнүн элбэтии судаарыстыба туттар үстүрүмүөннэринэн улахан көдьүүһэ суоҕа көстөр. Арассыыйаҕа “Ийэ хапытаала”, социальнай өйөбүл көмөтүнэн төрөөһүнү биллэрдик тупсардылар эрээри, ханнык эрэ таһымҥа тиийэн баран, бу миэрэлэр салгыы сайдыыны биэрбэттэр. Үөрэх сайдыыта, куорат олохтооҕо элбээһинэ, социальнай эйгэ сайдыыта хайаан даҕаны оҕо төрөөһүнүн таһымын намтатар эбит. Дьадаҥы, үөрэх сайдыыта мөлтөх сиригэр дьон “элбэхтэн биирэ эмэтэ киһи буолуо” диэн ньыманы тутталлар, ол иһин элбэх оҕолоно сатыыллар. Сайдыылаах дойдуларга “күүһү-уоҕу ыспакка, биир-икки оҕону ситиһиилээх оҥоруу” ньыматын ордороллор. Онон демография бары сайдыылаах дойдуларга бөрүкүтэ суох көрдөрүүлээх.

Сааһынан кырдьыы уонна эт-сиин өттүнэн кырдьыы тус-туспа өйдөбүллэр. Билигин 60 саастаах киһини “оҕонньор, эмээхсин” диир уустук. Дьиҥэр, бэрт аҕыйах кэм анараа өттүгэр ити сааһыгар тиийбит киһини “ытык кырдьаҕаһынан” ааттыыр этибит. Мэдиссиинэ тупсан, үлэ, олох усулуобуйата сымнаан, дьон доруобуйата биллэрдик тубуста. Онон “эдэр сааһы уһатыы” хайысхата ордук кэскиллээҕинэн ааҕыллар. Учуонайдар киһи муҥутуур уһун үйэтэ 120 сааска тиийиэн сөп диэн ааҕаллар. Ол сааска улахан аҥаара үлэлиир, толкуйдуур кыаҕы ыһыктыбат оҥоруу өттүгэр үлэ күүскэ баран эрэр. Геронтология билимэ бу үйэҕэ мэдиссиинэ саамай күүскэ сайдар салааларыттан биирдэстэрэ буолуоҕа.

“Үрүҥ көмүс холоругу” көрсө

Кырдьаҕас дьон ахсаана элбээһинин аан дойдуга “серебряное цунами” диэн ааттаабыттар. “Эдэр сааһы уһатыы” араас ньымаларын тургутуунан судаарыстыбалар уонна чааһынай хапытаал дьарыктаналлар. Хомойуох иһин, судаарыстыба таһымыгар ыытыллар, саамай көдьүүстээх “фундаментальнай” чинчийиилэр билигин сөптөөх үбүлээһиҥҥэ тиксибэттэрэ бэлиэтэнэр. Грант туһугар киирсиигэ геронтология өр сыллаах чинчийиилэрэ түргэн уонна чаҕылхай көрдөрүүлэри биэрэр хайысхаларга хоттороллор эбит. Ол иһин кырдьыы тас сибикилэрин уонна кырдьар саас ыарыыларын утары охсуһуу хайысхалара син чинчиллэр эбит буоллахтарына, киһи ис айылҕатын чинчийэн дириҥ билиилэри көрдөөн үйэни уһатыы чинчийиилэрэ сөптөөх таһымҥа тахсаллара уустук. Ол да буоллар, генетиканы үөрэтии, уһун үйэлээх харамайдары кэтээһин, герапротектордары көрдөөһүн салгыы үөрэтэргэ кэскиллээх хайысхалара туһалаах үйэбитин уһатарга эрэл биэрэллэр.

Футурология этэринэн, киһи аймах кырдьыыта оннук айылаах иэдээн буолумуон сөп. Кэлэр кэмҥэ эт-сиин күүһүн эрэйэр үлэлэрин массыына, робот толорор буоллаҕына, киһи өй-мэйии үлэтинэн дьарыктаныа. Билигин даҕаны өй үлэтинэн дьарыктанар дьон быдан уһун кэм устата идэлэрин кыайа туталлар.

Онон киһи аймах өссө хаһан да көрсүбэтэх кыһалҕата хайдах быһыылаахтык быһаарылларын ол кэмҥэ тиийдэхпитинэ эрэ, илэ көрөн билиэхпит турдаҕа.

Ааптар хаартыскалара