“Киһи дьылҕата” испэктээк – өлүүнү кыайыы

Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа Алексей Павлов салайар Үүнэр Көлүөнэ тыйаатыра Михаил Шолохов «Киһи дьылҕата» диэн айымньытынан испэктээк туруоран көрөөччү биһирэбилин ылла.

Суруйааччы бу айымньытын билбэт киһи суоҕа буолуо эрээри, ол 80 сыл ааспытын кэннэ, Кыайыыны билбит күммүтүттэн тэйэн истэхпит ахсын, ардыгар сэрии алдьархайын умнан, дуораан эрэ курдук ылынар куттал баар. Бу курдук айымньылар баар буоланнар, ыччат дьоммут хаһан да сэрии суостаах-суодаллаах сылларын ыар содулларын умнуо суох тустаахтар. Сыл-хонук ааһан, ардыгар, бу курдук айымньылары күдээринэ ааҕан кэбиһэр да кэммит баара…

Ол эрэн бу бүрүүкээн турар кэм айымньыны уратытык ылыннарар.

Михаил  Шолохов кэпсээнин дьоруойун  Андрей Соколов дьылҕата, кини түбэспит алдьархайдаах быһылаана — бу барыта билиҥҥи кэмҥэ олус тоҕоостоох. Хаарыан дуолан уолаттарбыт дойдуларын көмүскээн,  ытык иэстэрин толорон, өлүүнү-сүтүүнү көрсөн, кыргыһыы толоонугар хабыр хапсыһыыга сырыттахтара.

Үүнэр Көлүөнэ тыйаатыра бу айымньыны дьону, көрөөччүнү уйадытартан, уйулҕатын хаарыйартан толлубакка, сэрии ыар содулун бэлиэтээн туруорбута хайҕаллаах.

М. Шолохов Аҕа дойду сэриитин кэмигэр байыаннай суруналыыс этэ. Бу айымньыта сэрии кыттыылааҕа Андрей Соколов кэпсээниттэн очерк курдук суруллубут буолан, дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэ курдук ылыныллар. Испэктээккэ Андрей Соколов оруолун Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Федот Львов олус чаҕылхайдык, итэҕэтиилээхтик, эр киһилии дохсуннук, күүрээннээхтик оонньоото. Сорох түгэннэргэ бу эр санаалаах киһи чугас дьонун сэрии суорума суоллаабытыттан хараастан, уйадыйан, алдьархайын үллэстэн, куолаһа титирэстээн ылла… Сэрии ыар алдьархайын уоту-күөһү, тыаһы-ууһу сөптөөхтүк  аттаран, дьүөрэлээн толорутук, итэҕэтиилээхтик биэрэри ситиспиттэр: сыанаҕа халлаан иҥнэстэн ылла, өһөх хара дьаардаах буор былыттар халҕаһалара сабардаан турдулар, ыар ынчык энэлийдэ… Испэктээги  доҕуһуоллуур дьүрүл (композитор Дмитрий Готовцев) көстүүнү өссө күүһүрдэн, дууһабыт кылын таарыйан ол кэм амырыын тыынын диэлиттэ.

Ханнык баҕарар сэрии өлөрөр-өһөрөр күүстээх, тыын тыыҥҥа харбас! Ол барыта Андрей Соколов дьылҕатынан көрдөрүллүбүт. Төрөппүттэрэ, балта, кэргэнэ, үс оҕото — бу киһи ыар сүтүктэрэ, сүрэҕин аҥайан хаалбыт ааспат-сүппэт баастара.

Андрей Соколов бэйэтэ сэрии кэмигэр билиэн түбэһэн,  икки сыл өлүү айаҕын өҥөйөн сылдьыбыт, фашистар уодаһыннаах, кырыктаах сыһыаннарын тулуйан тыыннаах ордубут. Хаста да күрүү сатаан,  адьырҕа өстөөхтөр ардай аһыылаах ыттарыгар аһылык буола сыспыт, хааныгар умньаннар да тыыннаах хаалан, өлүүнү кыайбыта.  Бу курдук элбэх Андрей Соколовтар баар буоланнар,  биһиги дойдубут самнан биэрбэтэҕэ, ол сэриигэ кыайыыны ситиспиппит! Ол курдук,  хас биирдии саллаат олоҕу олус таптыыра. Андрей Соколов хас хараҥа түүн аайы тапталлаах кэргэнин Иринаны, оҕолорун саныыра, кинилэр тустарыгар тыыннаах ордо сатыыра. Кинилэр тапталларынан, кинилэри көрөр ыра санаатынан тыыннаах хаалбыта, дьылҕатын ыар тургутуутун тулуйбута, өлүүттэн куоппута!

Испэктээккэ М. Шолохов айымньытыгар ыйбыт сиэрдээх толкуйдара толору бэриллибиттэр: хорсун, кута-сүрэ тостубатах киһи өлүүнү кыайар, дойдуга уонна чугас дьоҥҥо уостубат истиҥ иэйии — ыарахан түгэҥҥэ бу сырдыкка, олоххо угуйар күүстэр. Ханнык да ыарахан түгэҥҥэ  киһилии үтүө, сиэрдээх быһыыны-майгыны ыһыктыбакка сылдьыы холобурун Андрей Соколов дьоруойун дьылҕата көрдөрөр.

Үгүс көрөөччү харах уулаах, бөтө бэрдэрэн олордо. Түмүгэр Андрей Соколов кырачаан уолунаан Ванюшалыын хатыҥ-чараҥ быыһынан тыргыллар олохторун ыллыгынан киирэн бара турдулар… Тулаайах оҕоҕо убанан бу соҕотохсуйбут эр киһи хаанынан оҕуолуур сүрэҕин баастара сыыйа оһон барыахтарын баҕарыллар. Кинилэри туох күүтэрий? Хайдах-туох дьылҕаланаллар?

Онтон билиҥҥи кэм Андрей Соколовтарын дьылҕалара биһигини барыбытын эмиэ долгутар буоллаҕаа… Кинилэр сэрии кэннэ айгыраабыт дууһаларын сылаанньытарга, эйэлээх олоххо эргийэллэригэр киһилии истиҥ сыһыан, сылаас тыыннаах дьиэ кэргэн, уруу-аймах тулааһына баар буоллун. Чугас дьоннорун таптала — олоххо эргитэр сүдү күүс буоларын бу айымньылар бигэргэтэллэр.

Онтон бу испэктээктэн бары биир санаалаах,  сырдык харах уулаах тарҕастыбыт. Барыбыт баҕа санаабыт туолуохтун!

Кыырай эрэ,

Кыталык буолан,

Кырдалы, сыһыыны үрдүнэн,

Кыайыы ырыата!

Күөрэй эрэ,

Күөрэгэй буолан,

Күөх толооннору үрдүнэн,

Күн дьолун үөрүүтэ!

(Сергей Васильев — Борогонскай)

Антонина УСКЕЕВА